Armenië is trots op zijn millennia-oude cultuur, maar niet op al zijn inwoners

Het is makkelijk van Armenië te houden: een prachtig land met een trotse, millennia-oude cultuur, een geweldige hoofdstad en grootste plannen voor de toekomst. Maar is er in die toekomst wel plaats voor iedereen? “Het imago van homoseksuelen is extreem slecht, men kan zich vaak zelfs niet eens voorstellen dat we eruitzien als mannen.”

In een donker hutje in Tsaghkunk, een dorp ongeveer 50 kilometer buiten Jerevan, is er sprake van verrassend veel glamour. Voor me staat een beroemde Deense chef-kok uit te leggen wat hem zoal inspireert aan het dorp en de omgeving. Naast hem staan de voormalige Armeense ambassadeur in Denemarken, de staatssecretaris van Economische Zaken, en nog een handjevol hotemetoten: de beau monde van culinair en politiek Armenië. Het dak boven ons is bedekt met gras en aan onze voeten gloeien twee ovens in de grond, waar geknielde vrouwen razendsnel flinterdunne broden in bakken.

Het is een rare dag. Zojuist zat ik samen met een handjevol ingevlogen journalisten aan tafel met de Armeense minister van Toerisme. Na wat beleefde vragen over de pijlers van het huidige marketingbeleid kwam het gezelschap snel ter zake. Wie was zijn favoriete Kardashian? De minister aarzelde geen seconde: Kim. Haar bezoek aan Armenië in 2019 was van een niet in geld uit te drukken pr-waarde voor het kleine land. Bovendien heeft ze vier kinderen. Zoveel kroost, dat kon de minister als vader van vijf ook wel waarderen.

Eens Armeens, altijd Armeens. Dus Kim hoort erbij, en Cher ook, en de rest van de Armeense diaspora die zich die zich over de hele wereld, maar vooral over de VS en Rusland heeft verspreid. Toen Cher nog de grootste Armeens-Amerikaanse celebrity was, werd ze ook al als een bezoekend staatshoofd ontvangen. Dat was in de jaren tachtig, toen de minister nog een jongetje was, en zijn familiehuis werd uitverkoren voor een visite op Chers reisprogramma. Zijn ogen glinsteren als hij het vertelt, en een kwartier nadat het interview is beëindigd zijn we nog aan het googelen naar foto’s van die gelegenheid op zijn telefoon.

Zojuist heeft de staatssecretaris van Economische zaken aangeboden me morgen mee te nemen naar een restaurant waar een traditioneel wintergerecht wordt geserveerd. Hij is niet de enige: zou ik op alle uitnodigingen ingaan, dan zou ik nog een paar weken zoet zijn in het land – wat me overigens helemaal geen slecht vooruitzicht lijkt. Ongeacht de status is iedereen die ik vanavond ontmoet uitzonderlijk sympathiek. Gastvrijheid is in dit deel van de wereld een religie. Weinig culturen zijn zo oud en rijk als de Armeense, en dat gegeven gaat gepaard met veel trots.

religieus erfgoed

De eerdergenoemde ovens in de grond zijn tonirs , het brood dat eruit komt heet lavash. Wat ik eerder wat oneerbiedig als een ‘hutje’ omschreef wordt gklhatun genoemd, wat letterlijk vertaald ‘hoofdhuis’ betekent. Tot in vrij recente eeuwen waren dit soort vertrekken tempels van Armeense cultuur, waarin families uit omliggende vertrekken samenkwamen voor zowel dagelijkse als ceremoniële gelegenheden. Hier werden gasten ontvangen; sliep men in de warmte van de nagloeiende ovens, kusten bruiden de pilaren bij het verlaten van het ouderlijk huis en werden baby’s geboren. Dieren waren er ook, zó veel dat een negentiende-eeuwse reiziger ooit zou hebben opgemerkt dat het huishouden hem aan de Ark van Noach deed denken.

De échte Ark van Noach zou ergens in dit gebergte zijn gestrand, al moet je er dan wel even van uitgaan dat deze heeft bestaan én dat er echt een zondvloed heeft plaatsgevonden. Historici die dat als een gegeven accepteren wijzen naar de berg Ararat, die aan de horizon ten westen van Jerevan staat. Daar zou die ark nog ergens rusten. Ararat heeft een belangrijke betekenis voor het Armeense volk, dat in het jaar 301 als eerste ter wereld tot het christendom is bekeerd. Bijgevolg staat in Vagharshapat, nabij Jerevan, de oudste kathedraal ter wereld. Ook de kloosters en kerken die je hier in bergkloven aantreft zijn vaak meer dan duizend jaar oud. Er hangt, te midden van woestijnen en verlaten bossen, regelmatig een Indiana Jones-achtige sfeer.

gastrorenaissance

Tot nu toe was het toerisme in Armenië altijd sterk gericht op al dat religieuze erfgoed. Zelfs Kim Kardashian maakte van de gelegenheid gebruik om zichzelf en haar kinderen te laten dopen in voornoemde kathedraal. Maar inmiddels wil men ook een ander gezicht van het land laten zien, te beginnen met de eetcultuur.

Op een steenworp afstand van de gklhatun is onlangs het modernste restaurant van het hele land geopend. De beroemde Deense chef-kok Mads Refslund heeft daar zojuist een maand doorgebracht. Hij heeft inmiddels een restaurant in New York, maar was ooit een van de medeoprichters van Noma, het restaurant in Kopenhagen waarin de New Nordic Cuisine-revolutie werd ontketend, en dat vorig jaar voor de zoveelste keer tot beste ter wereld werd uitgeroepen. Refslunds verblijf in Armenië moet de lokale keuken een nieuwe impuls geven, en dat is aan de man die het bijeen foerageren van Michelinsterrenwaardige menu’s tot een kunst heeft verheven wel toevertrouwd. De aanleiding voor onze bijeenkomst is de presentatie van het menu, waar een maand onderzoek en experimenten aan vooraf is gegaan. De dorpelingen werden nauw betrokken bij het project, en de hoop is dat lokale chefs met de opgedane kennis en ervaring hun eigen gastronomische renaissance zullen ontketenen.

Nu is het natuurlijk niet zo dat lokale chefs tot het bezoek van de Deense chef nog niet verder waren gekomen dan een traditionele boerenkeuken. De afgelopen dagen hebben we telkens vanuit Grand Hotel Yerevan culinaire expedities gemaakt door de stad en het land. De eerste roadtrip ging richting het noorden, waar we in een groene vallei voorbij het enorme Serevanmeer in het plaatsje Dilidzjan een culturele snelkookpan troffen. Zo was er een jonge cultuurhistoricus begonnen om onderzoek te doen naar het culinaire landschap. Ook het IMTOON Gastroliving hotel-restaurant was ingericht met een kosmopolitische inslag die je niet in een afgelegen bergdorp in de Kaukasus zou verwachten. 

De opening van het fine dining-restaurant in Tsaghkunk moet worden gezien als een mijlpaal in een veel groter geheel. Hier in de Gagarin Vallei – vernoemd naar de kosmonaut die als eerste onze breekbare planeet van buiten de dampkring kon beschouwen – zijn er zes gemeenschappen als Tsaghkunk. Na het sluiten van de fabrieken die ooit voor alle werkgelegenheid zorgden, zijn ze allemaal verarmd en leeggelopen. Met het Gargarin Project, waar de donkere maar sfeervolle gklhatun nu als een ontvangstruimte voor het restaurant fungeert, wil men de dorpen op een duurzame manier nieuw leven inblazen en zelfvoorzienend maken. Dat dat menens is, werd afgelopen januari duidelijk met de presentatie van een visie van het Nederlandse architectenbureau MVRDV voor de 34 duizend hectare tellende vallei. Winy Maas, medeoprichter van MVRDV, noemde het een ‘duurzame Tuin van Eden’ met ruim tienduizend plantensoorten; twaalf - duizend nieuwe huizen, duurzame landbouw, ecotoerisme en, naast de huidige elfduizend bewoners, ruimte voor een nieuwe generatie Armeniërs

Het hart van de vallei zal worden gevormd door een educatief ‘Agrocentrum’ in een spiegelende bol waarin de bomen van een omringend arboretum zullen reflecteren. Als dat een beetje klinkt als het nieuwe Depot Boijmans-van Beuningen in Rotterdam, dat ook met spiegels is bekleed om zo de skyline van de stad te reflecteren, dan is dat niet toevallig: dat gebouw werd ook door MVRDV ontworpen.

modern armenië

De spiegelende bol van het Agrocentrum staat er mooi bij op de utopische renderings waarin de visie is gevat, maar het moet nog wel worden gebouwd. Wie vast een voorschot wil nemen op een modernere kant van Armenië, kan echter nu al terecht in het verrassend hippe restaurant- en uitgaansleven van Jerevan. Langs de lommerrijke straten van de stad zijn flink wat vroegtwintigste-eeuwse villa’s ingericht met moderne restaurants, knusse cocktailbars en koffietentjes met veganistische opties op het menu. Her en der herinneren brutalistische kolossen aan de Sovjettijd. Een belangrijk sociaal knooppunt is Cascade, een gigantische kalk - stenen trap van 50 meter breed en 300 meter hoog die met een kunstmuseum is geïntegreerd.

Hoewel de planning en de bouw ervan al in de jaren tachtig was begonnen, werd het geheel pas begin deze eeuw met het geld van een Amerikaans-Armeense magnaat en kunstverzamelaar afgebouwd. Het is voorzien van modernistische sculpturen en omgeven door cafés en restaurants, en bovenal een van de beste plekken om bij zonsondergang van het uitzicht op de berg Ararat te genieten. We brengen een avond door in The Stage, een klatergouden club van het soort overvloedige kitsch waar ex-Sovjetrepublieken een patent op lijken te hebben. Het diner wordt geserveerd rondom een enorme catwalk waar een uitgebreide cabaretvoorstelling wordt gehouden. Vrouwen verschijnen in tutu’s en flapperjurken, mannen in rubber en fluorescerende disco-outfits: het is een soort Great Gatsby meets Studio 54. Dat je elkaar niet kunt verstaan en dat je het eten nauwelijks kunt zien lijkt niemand te deren. Tussen de gangen door breekt het feest los en wordt er uitbundig meegedanst. Ik vind het een geweldige stad. De Armeniërs zijn joviaal, spreken goed Engels, zijn open en vriendelijk. Het is er heerlijk struinen over rommelmarkten en door parken. Een van de bezienswaardigheden is een huis waaronder een bewoner eigenhandig een enorm gangenstelsel heeft gegraven dat hij vol aardappelen en religieuze relikwieën heeft gestouwd. Na zijn dood opende zijn langlijdende echtgenote het huis voor het grote publiek.

Eén straat, Saryan, is vol knusse wijnbars ingericht. Hoewel Armenië in Sovjet-tijden werd aangewezen als de plek waar cognac moest worden geproduceerd, is de wijntraditie hier inmiddels in volle omvang teruggekeerd. Dat is ook niet zo vreemd als je bedenkt dat die traditie hier minstens zesduizend jaar oud is. Het bewijs daarvan, in de vorm van 6100 jaar oude fermentatievaten en een wijnpers, werd in 2007 door een team van Armeense en Ierse archeologen ontdekt in een grot in het zuiden van het land. Bij een bezoek aan de betreffende grot, Areni-1, leren we dat er bij latere opgravingen ook ’s werelds oudste leren schoen werd gevonden. Het is de eerste halte van onze volgende roadtrip, die dit keer naar het uiterste zuiden van de het land leidt.

Verderop, voorbij een spectaculaire bergkloof waar in het Noravankklooster de tijd stil lijkt te hebben gestaan, begint het op een wijnroute te lijken. Bij Trinity Canyon Vineyards worden we ontvangen door een van de vele Armeens-Amerikaanse ondernemers die naar zijn land terugkeerde om in de wijnsector te investeren. We drinken er Areni noir, een oude inheemse druif die spontaan is gefermenteerd in ondergrondse amforen, zonder toevoeging van sulfieten. Een regelrechte oerwijn.

woest en spectaculair

Richting de grens met Iran wordt het landschap steeds leger en woester. We passeren Carahunge, een mysterieuze cirkel monolieten die vaak het Armeense Stonehenge is genoemd, maar in feite nóg ouder wordt geschat – ongeveer 7500 jaar welteverstaan. Het is nog een teken dat de mistige en bergachtige valleien van de zuidelijke Kaukasus al duizenden jaren worden bewoond. Net als bij Stonehenge is de herkomst en de functie van de stenen een omstreden onderwerp. De sfeer van de woeste locatie, en grillige punten van monolieten, waar vaak een perfect rond gat in is geboord, doen de fantasie makkelijk op hol slaan. De eindbestemming is de Tatev vallei. Ook hier wordt de lokale economie van vergeten dorpen een impuls gegeven met een groots aangepakt project. We leggen de laatste vijf kilometer af in een ruime gondel van Wings of Tatev, ’s werelds langste non-stop kabelbaan, die over de 300 meter diepe vallei strekt, en eindigt bij het Tatev klooster. Ooit bood dit onderdak aan een veertiende-eeuwse universiteit, en ook als bewaarplaats voor duizenden waardevolle manuscripten, documenten en contracten speelde het een sleutelrol in de Armeense geschiedenis. De spectaculaire ligging van het klooster, op de rand van een ravijn, is het best van een afstandje te bezichtigen. De man die bij de uitgang van de kabelbaan bezoekers in een felroze gespoten Lada opwacht om deze voor een habbekrats naar het mooiste uitkijkpunt te pendelen, verpersoonlijkt het lokale ondernemerschap dat het project heeft gestimuleerd. Beter dan een limousine, als je het mij vraagt.

queer in armenië

Voor de terugweg naar Jerevan is een van de twee beschikbare helikopters van het land ingezet. Terwijl we in het late middaglicht de hele route nog eens onder ons door zien glijden, en de piloot rakelings langs bergkammen scheert, blijf ik in gedachten hangen bij die man in de Lada. In een ander deel van de wereld zou je hem voor een zachtstoere beer uit een vrolijke queergemeenschap hebben aangezien. In een Armeense context ligt dat hoogstwaarschijnlijk heel anders. Dat vermoeden wordt bevestigd door een 24-jarige marketingspecialist uit Jerevan die ik pas na het afronden van de Armeense rondreis te spreken krijg. “Slechts één verzoek vanaf het begin,” zegt hij. “Ik wil niet dat mijn naam ergens verschijnt. Laat dat je alvast een idee geven hoe moeilijk het is om queer te zijn in dit land.”

Het Armeense volk is niet alleen een van de oudste ter wereld maar ook een van de meest getergde; de moderne grenzen omvatten nog geen twintig procent van het historische grondgebied en er wonen meer Armeniërs buiten Armenië dan in het land zelf. Zo recent als 2020 werd er nog een oorlog gevoerd met buurland Azerbeidzjan over de door Armeniërs bewoonde regio Nagorno-Karabach, en de wonden van de Armeense genocide aan het begin van de vorige eeuw zijn nooit helemaal geheeld. Het is logisch dat dit alles heeft geleid tot een nogal fel verdedigde nationale identiteit. Zoiets heeft veel mooie kanten, zoals een trotse handhaving van lokale tradities. Maar de houding tegenover andersdenkenden binnen eigen groep is minder fraai.

In een land dat zichzelf voorstaat op misdaadcijfers die ergens in de buurt liggen van Zwitserland en Japan, werd in 2012 nog een ‘homovriendelijke’ bar met een zelfgemaakte brandbom belaagd door neonazi’s. Nadat deze werden geïdentificeerd en opgepakt, werd hun borg nota bene door twee parlementsleden betaald. Zelfs na het voltrekken van een fluwelen revolutie in 2018 neemt het parlement het niet nauw met de rechten van Armeense lhbtq personen. Toen in 2019 de transgender activist Lilit Martirosyan het woord kreeg tijdens een hoorzitting over mensenrechten, hield ze een fel betoog waarin ze de wetgevers om hervormingen vroeg. “Ik sta voor gemartelde, verkrachte, verbrande, neergestoken, vermoorde, verbannen, gediscrimineerde, arme en werkloze trans personen van Armenië”, zei ze. De reactie erop was niet mals. Eerst werd ze door zowel de leider van de grootste fractie als leden van de oppositie weggehoond, en vervolgens werd er met de oppositiepartijen gekissebist wie het toch zo ver had laten komen dat er ineens zoveel homo’s in Armenië waren. Daarna verscheen een woedende menigte voor het parlement die Lilit een gewelddadig einde toewenste. Het voorval laat zien waarom veel jonge Armeense lhbtq personen het liefst zo snel mogelijk emigreren. “Het imago van homoseksuelen is extreem slecht, men kan zich vaak zelfs niet eens voorstellen dat we eruitzien als mannen,” vertelt de anonieme marketingspecialist – ik zal hem verder Hovsep noemen. “Vrouwelijkheid in mannen wordt zeer ontmoedigd, en als het toch gebeurt, kun je een waarschuwing van je familie verwachten.”

Hovsep ziet de houding wel veranderen. “Hoe vaker mensen lhbtq’s zien, bijvoorbeeld op televisie of op TikTok, hoe meer men eraan gewend raakt. Mensen beginnen ook te begrijpen dat trouwen op je twintigste niet het ultieme levensdoel is. Maar het gaat zo langzaam, daar ga ik niet mijn hele leven op zitten wachten.”

Het is helaas een bekend verhaal. Wat echter opmerkelijk is, is dat Hovsep de homofobie in de Armeense samenleving niet aan religieuze dogma’s wijt. “Onze religie is zo nep; iedereen claimt christen te zijn maar ze hebben nog nooit van hun leven de Bijbel gelezen”, licht hij toe. Maar aan de strikte opvatting over wat wel en wat niet bij de Armeense identiteit hoort mag je niet komen. “Schaam je, je bent een Armeniër, zegt men dan. Vooral tegen mannen, die worden geacht de Armeense genen door te geven. Zo zei mijn vader laatst tegen me dat hij kleinkinderen wil, alsof de kinderen van mijn zus helemaal niet tellen.”

Toch is Hovsep niet van mening dat buitenlandse lhbtq’s Armenië dan maar moeten mijden. “Bezoekers zullen nooit doorhebben dat dit allemaal gaande is: dit speelt allemaal binnen de familie. Armeniërs zijn altijd heel vriendelijk tegen buitenlanders. Je kunt als buitenlander naar Cascade gaan en daar desnoods je vriend zoenen; niemand zal er wat van zeggen. Het kan mensen alleen wat schelen als andere Armeniërs het doen.”

Voor Hovsep, een knappe jongen met een baardje waar ik weinig vrouwelijks aan kan ontdekken, is er een leven onder de radar mogelijk. Hij spreekt van een jongere generatie die is opgegroeid met lhbtq-influencers en met veel plezier naar series als Elite en Euphoria kijkt, waar de lhbtq-verhaallijn toch niet bepaald subtiel kan worden genoemd. Het publiek in zijn favoriete club, Polygraph, is lhbtq-vriendelijk. “Ik weet niet waarom maar mensen die van trancemuziek houden zijn ruimdenkender.” Hij heeft zijn vriend leren kennen via Instagram en aangezien hij niet meer bij zijn ouders in huis woont, kan hij redelijk ongestoord huisfeestjes met gelijkgestemde vrienden houden. Desondanks plant hij pas uit de kast te komen voor zijn vader nadat hij is geëmigreerd, en erkent hij dat zijn leven onder de radar voor anderen vrijwel onmogelijk is. “Trans mensen zijn het dapperste; zij kunnen vaak niet verbergen wie ze zijn.”

moed en noodzaak

Hoe dapper dat precies is, blijkt uit het feit dat Lilit Martirosyan zich zelfs drie jaar na haar toespraak in het parlement nog steeds niet veilig in het openbaar kan begeven. Vlak na het voorval werd het te gevaarlijk voor haar om in het land te blijven. Nadat iemand haar adresgegevens bekend had gemaakt, schoot de Franse ambassadeur te hulp en bood haar asiel aan in Frankrijk, samen met haar moeder en haar broer. Maar na tien dagen keerde ze al terug.

“Het is erg moeilijk voor een transgender persoon in Armenië, maar ik wil niet emigreren”, zegt ze vastbesloten. “De transgender gemeenschap heeft me nodig.” Met haar NGO Right Side zet ze zich in voor Armeense transgender personen en biedt psychische hulp, hormoontherapie, maar ook computer- en taallessen, omdat de transgender jeugd vaak door de problemen op school een leerachterstand heeft. Voor veel van hen is sekswerk de enige optie; iets wat Martirosyan ook zelf heeft ondervonden nadat ze op haar dertiende het huis verliet. “Het was een schok dat ze niet begrepen hoe ik me voelde. Je kunt niet als een man leven als je als een vrouw denkt.”

De non-binaire Arabo vluchtte uit Armenië

Inmiddels is haar vader overleden en wordt ze door haar moeder en haar broer wél geaccepteerd. Ze zoekt hen graag op in het dorp waar ze is opgegroeid. Right Side erkent ook het specifiek grote belang voor Armeense lhbtq’s om allereerst door eigen familie te worden geaccepteerd. Er is dan ook veel belangstelling voor de weekenden die de NGO voor familieleden organiseert. “Het zijn alleen moeders en broers of zussen die komen. Nooit vaders; die weigeren,” licht Martirosyan toe. “Er komen veel emoties los, maar aan het eind wordt ook vaak veel geknuffeld. Laatst zei een moeder: ‘Nu begrijp ik eindelijk wat genderidentiteit is.’” In 2020 ontving Martirosyan de Nederlandse Human Tulip voor haar werk, uit handen van minister Stef Blok. Deze jaarlijkse prijs voor mensenrechtenactivisten bestaat uit een bronzen beeldje en 100.000 euro, die inmiddels ten goede is gekomen aan een opvangtehuis voor de Armeense transgender gemeenschap. De steun voor Martirosyans organisatie komt vooral uit Europese landen en de VS, want op hulp van de Armeense overheid of samenleving hoeft ze nog steeds niet te rekenen

Terug naar dat donkere vertrek in Tsaghkunk. Ik zou zweren dat een van de aanwezigen daar met me staat te flirten, maar het kan heel goed zijn dat ik de befaamde Armeense gastvrijheid onder invloed van de befaamde Armeense wijnen even verkeerd interpreteer. Tijdens het feestelijke diner dat volgt laat Mads Refslund met de blik van een outsider het culinaire erfgoed van Armenië schitteren op een manier die bij alle aanwezigen de borst van trots doet zwellen. Wat hier wordt gepresenteerd is honderd procent lokaal, maar lijkt toch geenszins meer op een traditioneel menu. Anders, maar nog steeds Armeens: de hoop is dat Armenië ooit met dezelfde trots en welwillendheid naar zijn lhbtq-gemeenschap leert kijken.