Een blik op de transgender-geschiedenis van Nederland

Van de eerste generatie transvrouwen die hun geluk zochten in Casablanca tot de hedendaagse genderdiscussie. Het werd hoog tijd de transgendergeschiedenis van Nederland op papier te zetten. Historicus Alex Bakker geeft een duidelijk overzicht van 65 jaar transgendergeschiedenis in Nederland.

Transgender in Nederland lijkt het eerste boek over de geschiedenis van transgenders in Nederland. Waarom was dit er nog niet?
“Er gaat altijd wat tijd overheen voordat geschiedenis wordt opgetekend. In Nederland, maar ook in andere landen, begint nu het idee te spelen dat we de geschiedenis eens op moeten gaan tekenen. Van de eerste generatie transgenders zijn al veel mensen overleden.”

In Engeland kwam Trans Britain: Our Long Journey from the Shadows van Christine Burns uit. Een soortgelijk boek. Toeval?
“Zij heeft het boek een dag na die van mij uitgebracht. Heel erg toevallig, omdat het over hetzelfde onderwerp gaat. Alleen dan over de situatie in Engeland. Dat laat wel duidelijk zien dat de tijd rijp is.”

Mijn valse verleden, het boek waarin je jouw eigen verhaal als transman vertelt, kwam vier jaar geleden uit. Is dit boek daaruit voortgekomen?
“Het was eerder een soort aanleiding. Voor het programma Andere Tijden heb ik een aantal jaar geleden een aflevering gemaakt over de geschiedenis van de Nederlandse transgenderzorg. Het was voor een uitzending van een half uur, dus veel materiaal hebben ze niet gebruikt. Dat vond ik zonde. Met die gedachte in mijn achterhoofd ben ik begonnen aan dit boek.”

“Je zag pas op latere leeftijd dat er anderen waren met dezelfde gevoelens als jij”

Het verhaal over vrouwen die naar Casablanca gingen, spreekt tot de verbeelding. Wat kunnen lezers verder verwachten?
“Ik hoop dat ik een basis heb gelegd waarmee andere schrijvers verdergaan. Dit boek is een geschiedenis van transgenders in Nederland, maar het is nog verre van compleet. Er valt nog zo veel meer te vertellen, dat kan ik niet allemaal alleen.”

Je boek begint in de jaren vijftig. Waarom ben je niet verder terug in de tijd gegaan?
“Dat heeft een aantal redenen. Het is moeilijk te beoordelen waar je het over hebt als je verder teruggaat in de tijd. Die bronnen zijn lastig te interpreteren. Gaat het over travestie of over transseksualiteit? De mensen zelf kun je het niet meer vragen. De maatschappij was destijds zo anders. Daarnaast zijn er in Nederland nauwelijks bronnen van mensen die transities hebben doorgemaakt.”

In je boek komt duidelijk naar voren dat de media in de jaren tachtig meer over transgenders ging berichten. Hoe belangrijk is dat geweest?
“Heel belangrijk, maar het is niet te vergelijken met de laatste jaren. Maar er is iets bijzonders aan die media-aandacht. Ik heb gesproken met transmensen van mijn leeftijd, sommigen jonger, en veel van hen hebben die berichten nooit voorbij zien komen. Je zag pas op latere leeftijd dat er anderen waren met dezelfde gevoelens als jij. Die berichten kon je heel makkelijk missen."

Dat is nu wel anders, lijkt me.
“Je zou kunnen zeggen dat je onder een steen hebt gelegen als je niets over transgenders hebt gezien de laatste jaren.”

“Ik was vaak afhankelijk van het geheugen van anderen”

Je hebt veel mensen gesproken. Was het niet emotioneel die gesprekken aan te gaan?
“Voor mij niet.”

Je kon afstand bewaren?
“Je kunt zeggen dat Mijn valse verleden dit boek mogelijk heeft gemaakt. Emotioneel gezien. Als ik deze geschiedschrijving eerder had gedaan, had ik het er veel moeilijker mee gehad. Ik heb met dat eerste boek een hoop opgeruimd voor mezelf. Ik kan nu een professionele modus aanzetten.”

Hoe was het voor jou te spreken met artsen uit de vroegere jaren, die zo veel hebben betekent voor transgenders in Nederland?
“Met name de oudere behandelaars die inmiddels met pensioen zijn, vonden het leuk terug te kijken. Ze moesten soms graven in hun geheugen hoe het nou eigenlijk zat. Ik was voor dit boek vaak afhankelijk van het geheugen van anderen. Veel mensen vinden het belangrijk deze herinneringen op te halen. Waarom zijn bepaalde keuzes gemaakt? Wat waren bepaalde overwegingen? De verworvenheden van transgenderrechten van de huidige maatstaf kun je niet op het verleden leggen. Het is goed dat we luisteren naar hoe men vroeger heel voorzichtig is begonnen, hoe onmogelijk het werd gemaakt door de medische wereld.”

En door de rest van het land.
“Precies. Het is goed daarbij stil te staan. Hoe ontzettend uitzonderlijk transgenders vroeger waren. Men moest eindeloos praten om anderen te overtuigen. Er was slechts een enkeling die je serieus nam. Je moet lef hebben om dan door te gaan als transpersoon, maar ook als behandelaar.”

Hoe ging dat dan?
“In de jaren vijftig gebeurde het allemaal grotendeels in het geheim. Van bovenaf was er geen steun bij behandelaars. De Gezondheidsraad publiceerde in 1966 zelfs een rapport waarin ze zeiden dat je transgenders alleen mocht helpen met psychiatrische zorg.”

Dat is niet meer voor te stellen.
“Dat is ook het interessante van geschiedschrijving. Als je eenmaal in de bronnen zit, ga je het ook weer voelen, hoe het toen was. Het was zo anders dan de norm.”

En het is nog maar zo kort geleden.
“Dat vind ik wel. De laatste jaren is het hard gegaan met de emancipatie.”

Bijvoorbeeld met de documentaire Valentijn uit 2007, over het leven van transvrouw Valentijn de Hingh. Ik denk dat veel mensen die hebben gezien.
“Maar ook mensen als Loiza, de winnares van Holland's Next Top Model. Zij doen heel belangrijk werk. Het zijn positieve rolmodellen. Maar de acceptatie gaat veel verder terug. Ik ken genoeg verhalen van transpersonen die in het verleden een gewoon leven hebben gehad. Die niet zijn afgestoten door vrienden en familie.”

Hoe kan het dan dat het beeld heerst dat dat iets van de laatste jaren is?
“Ik denk dat het te maken heeft met zichtbaarheid. Heel veel transmensen zijn jarenlang niet zichtbaar geweest. Het zou ook niet de norm moeten zijn om als transpersoon zichtbaar te zijn, maar het is wel goed dat die zichtbaarheid er nu meer is. Het geeft mensen voorbeelden. Iets dat ik vroeger niet had. Maar het moet dus geen verplichting zijn. Als je gewoon wil opgaan in de massa, is dat je volledig recht. Het is niet dat die acceptatie in drie jaar tijd als een godsgeschenk uit de hemel is komen vallen. Die is al veel ouder. Alleen is de beeldvorming nu wel een stuk beter dan vroeger.”

Ja?
“Ja. Al worden transgenders op dit moment soms wel als excuustruus gebruikt. Maar dat zie je bij elke minderheidsgroep wel. Er is bij de media een soort drang het goed te doen. Dan krijg je een soort excuustruusgedrag. Transgenders worden ingezet omdat ze transgender zijn.”

En dat is nu?
“Het past ook wel bij de tijd waarin we leven. Als samenleving doen we enorm ons best politiek correct te zijn. Transgenders zijn daarin dus een soort troefkaart. Ik denk dan: hou eens op, doe normaal. Het komt dan over alsof we een zielige groep zijn. Dat is helemaal niet zo. We moeten er gewoon voor zorgen dat alles goed geregeld is.”

Er worden nog vaak persberichten verstuurd als een transpersoon in een bepaald programma te zien is.
“Ik denk dat dat niet lang meer het geval zal zijn.”

“Niet alle transgenders zijn en willen hetzelfde”

Een lastige vraag voor een historicus, maar hoe denk je dat de toekomst eruit gaat zien?
“Ik denk dat het verder genormaliseerd wordt. Nu lijkt het misschien nog alsof ‘de transgender’ bestaat, maar dat is natuurlijk niet zo. Niet alle transgenders zijn en willen hetzelfde. Vanuit de politiek wordt dit weleens zo benaderd, met het debat over genderneutraliteit bijvoorbeeld. Voor een deel van de mensen is dat iets interessants, maar voor een aanzienlijk deel van de transgenders gaat dat niet op. Die hebben juist hun best gedaan een hij of een zij te worden. Die willen daar geen afstand van doen en zijn bang voor de terugkeer van het idee van de 'derde sekse'. Dat is iets van voor de jaren vijftig. Voor non-binaire transgenders, die vroeger over het hoofd zijn gezien, is genderneutraliteit wel belangrijk, maar zij zijn niet representatief voor alle transgenders. Net zoals 'de homo' niet bestaat, bestaat 'de transgender' ook niet.”