Lubunca: de geheime queer taal van Turkije

Ooit gehoord van de taal Lubunca? Nee? Mooi. Dat was voor zeker een eeuw lang de bedoeling van Turkse gays en trans personen die het gebruikten voor hun veiligheid. Inmiddels wordt de taal uit de anonimiteit getrokken. Leuk voor de homo’s, minder leuk of zelfs gevaarlijk voor de trans sekswerkers.

Afgelopen december was ik in Istanbul om vrienden op te zoeken. Ik kom graag in de stad, maar ik was er al zeker vier jaar niet meer geweest. Misschien omdat ik in 2013 toevallig bij de bloedige Geziparkprotesten was, misschien omdat ik de beelden zag van een gewelddadige militaire coup in 2016, of misschien omdat ik überhaupt het idee heb dat Erdoğan een grimmige, controlerende politiestaat van dat ooit zo seculiere Turkije heeft gemaakt. En dat was ook wel mijn ervaring afgelopen december.

Volgens de queer vriendin bij wie ik verbleef, is er sinds kort overal gewapende politie op straat, zijn enkele (gay)barren verkast naar een wijk in het Aziatische gedeelte, omdat ze de ooit ontspannen sfeer in Beyoğlu (het centrum rondom Taksimplein en İstiklal Caddesi) niet meer herkenden, en moet je het niet wagen om te protesteren voor iets als LHBTQ-rechten. Tenzij je graag traangas in je gezicht krijgt. Prides worden de laatste jaren op gewelddadige wijze tegengehouden door de politie en in tien jaar tijd zijn er 44 trans personen vermoord – volgens Transgender Europe relatief het hoogste aantal in Europa. Grimmig dus. In zulke tijden is een geheime taal die alleen mensen uit de community spreken geen overbodige luxe. Ik besloot op onderzoek uit te gaan: waar komt deze taal vandaan, wie spreken het en waarom is het relevant in Turkije anno 2019?

Ik wist al eerder van het bestaan van Lubunca door Turkse vrienden die me erover vertelden. Ik wist dat Lubunca (spreek uit: loe-boen-dja) komt van het woord lubni, wat ‘vrouwelijke prostituee’ betekent in het Romani. En dat het veel invloeden heeft uit allerlei, soms totaal willekeurige talen. Hoewel er in westerse media weinig tot niets over geschreven is, zou je het volgens gender-activist en dragqueen Debonair Detsuki (25) een soort RuPaul-slang kunnen noemen, maar dan in een compleet andere cultuur en met wortels die reiken tot het Ottomaanse Rijk.

“Hoewel ze qua gebruik aardig overeenkomen, vindt RuPaul’s slang zijn oorsprong in de underground ball scene, Lubunca werd gecreëerd door trans sekswerkers in hamams in Beyoğlu. Zij bedachten deze woorden om zichzelf te beschermen, zodat niemand in de buurt hen kon verstaan. Vandaar dat de woorden vooral seksueel van aard zijn”, zegt Detsuki. “De gemiddelde Turk verstaat geen Lubunca. De grammatica is hetzelfde als in het Turks, maar essentiële woorden in een zin worden vervangen.”

De taal bestaat uit zo’n vierhonderd woorden en uiteinden van woorden (om ze meer sassy te laten klinken) en wordt constant vernieuwd. Denk aan woorden als gullüm (een niet te vertalen woord dat je kunt toepassen op alles, het komt in ieder geval snappy over) of koli. “In het Turks betekent dat laatste niets meer dan ‘kartonnen doos’, maar in Lubunca is het ‘sekspartner’”, zegt Hakan Özkan (27), activist uit Istanbul en werkzaam bij verschillende Turkse en internationale LHBTQ-organisaties, zoals de jongerenorganisatie IGLYO.

“Je hoort mensen zeggen ‘Ik heb gisteren mijn koli geleegd’ of ‘Ik heb vanochtend mijn spullen in een koli gelegd’. Je moet dan echt weten waar je het over hebt. We hebben misschien geen woord voor ‘werk’, maar we kunnen wel op drie verschillende manieren de grootte van een penis aanduiden.”

Termen voor seksstandjes, lichaamsdelen, make-up, geld, politie, gevaarlijke types waar je voor moet uitkijken en mensen labelen. Volgens trans sekswerker en fervent spreker Senim (niet haar echte naam) is dit waar Lubunca vooral voor bedoeld was. “Mannelijke en trans prostituees moesten ondergronds toen de Republiek Turkije werd gesticht in de jaren twintig. Ze waren ineens allemaal doelwit”, zegt Senim. Het decadente laat-Ottomaanse leven, waarin trans prostituees en köçeks – jonge mannelijke dansers en crossdressers – een plaats hadden, was voorgoed voorbij. Sekswerk verplaatste zich van de hamam (zoals prachtig weergegeven in de film Steam uit 1997 van Ferhan Özpetek) naar de straat en was hartstikke illegaal, met alle gevolgen van dien.

Aangenomen wordt dat dit de periode was waarin er voornamelijk woorden zijn overgenomen en verbasterd uit het Romani, Grieks, Armeens en andere talen die niet, nauwelijks of louter in arme wijken van Istanbul gesproken werden. Dit maakte het veilig genoeg om zonder blad voor de mond te spreken in het centrum van Istanbul. En zo ontwikkelde Lubunca zich in de afgelopen eeuw als verdedigingsmechanisme voor trans sekswerkers.

Handig tippeltaaltje
Docent en voormalig sekswerker Zelal Demir (38) gebruikte Lubunca vijftien jaar geleden vooral om zich te beschermen tegen machomannen. “Maar ook tegen klanten en politie. We hebben meerdere woorden voor ‘politie’ moeten bedenken, omdat de autoriteiten na verloop van tijd steeds onze synoniemen leerden”, zegt Zelal die zelf ook ooit is opgepakt vanwege haar werk.

Sinem, die op jonge leeftijd haar ouders verloor en vanuit een klein dorp in Anatolië naar Istanbul vertrok, probeerde in de grote stad tevergeefs een beter te leven te vinden. “Ik kon eigenlijk niet anders. Ik had geen werk, geen geld, geen huis. Ik raakte verslaafd aan verschillende soorten drugs en voor ik het wist, stond ik te tippelen. Gelukkig waren de andere meiden daar en via hen heb ik Lubunca geleerd. Daar ben ik ze eeuwig dankbaar voor”, huivert Sinem. Bij problemen hoeft Sinem niet op hulp van de politie te rekenen, ze moet het hebben van snelle communicatie met collega’s. “Ik kan me nog goed herinneren dat ik instapte bij een klant toen ik in een van de beruchtste straten van Istanbul tippelde. Ik hoorde toen net op tijd in Lubunca dat een vriendin riep dat hij een creep was die de week daarvoor nog een van de meiden heftig had toegetakeld. Daardoor kon ik uitstappen zonder dat hij doorhad dat ik weg zou rennen”, zegt Sinem alsof het just another day at the office is.

Inmiddels werkt ze in een bordeel waar het personeel haar beschermt, maar Lubunca blijft belangrijk voor haar. “Ik heb het nog steeds nodig om met de meiden te overleggen of iets veilig is of niet. Ik kan erdoor aan de bel trekken als een man te ver gaat. En om mensen stiekem te veroordelen natuurlijk, Lubunca hoort bij mijn community. Jonge homo’s lopen er inmiddels mee te koop, maar dat was niet altijd zo.”

Tot twee decennia geleden waren cis-homo’s nog helemaal niet zo weg van Lubunca. Volgens Zelal was er destijds veel discriminatie tegen sekswerkers in Istanbul, ook binnen de LHBTQ-gemeenschap. “Als negentienjarige student hing ik in mijn vrije tijd vooral op straat en in buurten waar ik makkelijk klanten kon vinden. In clubs en op plekken waar veel middenklasse homo’s kwamen, werd ik vaak beledigd om de manier waarop ik Lubunca sprak. Hoe ik dat deed, was een teken dat ik prostituee was en dus uit een lagere klasse kwam. Je was dan niet gay, je was ibne. Faggot, zeg maar, en dat had toen binnen de gemeenschap dezelfde negatieve lading als hoe hetero’s het woord bezigen”, zegt Zelal. “Veel van de woorden die ik vroeger gebruikte zijn voor mij niet meer relevant. Als sekswerker of transvrouw spreek je gevorderd Lubunca. En dat heeft meteen invloed op je status en identiteit in de LHBTQ-gemeenschap.”

“Klasse speelt nog altijd een belangrijke rol”, zegt activist Hakan. “Maar nadat de LHBTQ-beweging groter en zichtbaarder werd, werd ook de interne discriminatie minder. Vooral na de dood van zanger en queer icoon Zeki Müren omarmde een groot deel van de LHBTQgemeenschap Lubunca. En na de Geziparkprotesten in 2013, de grootste Pride ooit, houdt bijna iedereen ervan.” Hoewel Lubunca vroeger echt een Istanbul-ding was, in het specifiek de wijken Beyoğlu en Şişli, kun je het volgens Hakan inmiddels overal in Turkije vinden, maar vooral in de steden. Hoe dieper je Anatolië ingaat, hoe minder je het tegenkomt. “Niet alleen omdat het minder geaccepteerd wordt op het platteland, LHBTQ’s die out zijn, vertrekken allemaal naar de grote steden om aan de sociale druk te ontsnappen.” Voor Zelal is Lubunca tegenwoordig meer iets dat ze voor de lol spreekt, als culturele expressie. “Ik merk ook dat je voor sommige homo’s en transgenders wel echt Lubunca nodig hebt. Spreek je het niet, dan hoor je er niet bij. Het is een statusdingetje geworden. Al heeft het natuurlijk ook te maken met het kunnen uitdrukken van je identiteit. Als je van iemand wil weten of-ie LHBTQ is, heb je letterlijk aan één woord genoeg.”

Bedreigde taalsoort
Volgens gender-activist Debonair is Lubunca niet meer weg te denken uit het dagelijks leven van LHBTQ’s in Turkije. Slogans, pride-spandoeken, namen van feesten, kunst en muziek: Lubunca is overal. En sterker nog: jonge homomannen zijn het dermate aan het verspreiden, dat het ook een groter publiek bereikt dat niet per se LHBTQ of straight ally is.

Een voorbeeld dat Debonair geeft, is Kerimcan Durmaz, een razendpopulaire dj met miljoenen volgers op sociale media. Hij ging viral met een lied in Lubunca (over een abla, een sister). “Zijn publiek bestaat ook uit homofoben en dat kan trans sekswerkers problemen opleveren. In principe ben ik voor zichtbaarheid, maar Turkije is zo hypocriet. Want ook al leren cis-hetero’s Lubunca en vinden ze het leuke, grappige woorden, ze kunnen nog steeds homo- en transfobisch as fuck zijn”, stelt Debonair, die zelf een LHBTQ-vereniging oprichtte bij de Technische Universiteit in Istanbul. “Er zijn online inmiddels best wat Turkse LHBTQ-influencers die groot genoeg zijn om Lubunca uit de anonimiteit te halen, en dat lijkt me een kwalijke zaak”, zegt Debonair.

Een uitspraak als madilik (het gaat slecht) is volgens de activist al aardig overgenomen door de massa. Ook Hakan bevestigt dat cis-hetero’s wat woorden zijn gaan overnemen, met name heterovrouwen lijken het allemaal hartstikke geinig te vinden.

Is het nou zo’n groot probleem als hetero’s, homofoob of niet, Lubunca leren? Het kan heel mooi zijn, ja. Maar als we terugdenken aan Polari, de geheime queer taal in het Verenigd Koninkrijk van de jaren vijftig en zestig, betwijfel ik dat. Die werd op eenzelfde manier gebruikt als Lubunca: in eerste plaats om de veiligheid van de Britse LHBTQgemeenschap te garanderen, op een tweede plaats als culturele expressie. Toen Polari eenmaal ‘mainstream’ werd, door de BBC-show Julian and Sandy, stierf de taal uit. Plotseling kende iedereen de woorden (daarom gebruiken wij nou camp en butch), maar dat was geen probleem. De omstandigheden van LHBTQ’s verbeterden toch wel, de noodzaak was er niet meer. Zoiets lijkt nog helemaal niet het geval in Turkije.

Debonair stond twee jaar geleden in drag tijdens de Pride in Istanbul, lijnrecht tegenover een politie-eenheid die rubberen kogels op hem

schoot, puur omdat hij daar stond om op te komen voor LHBTQrechten. Senim is een sekswerker die nog steeds in levensbedreigende situaties komt waarin de autoriteiten haar juist zouden oppakken voor hetgeen ze voor vlucht. Debonair: “Er zijn jonge Turken in steden die online met ons geconfronteerd worden en van ons leren, zij raken langzaam gewend en accepteren ons. Maar in het algemeen: er zijn veel hatecrimes, er is veel trans- en homofobie en dat in het huidige klimaat onder dictator Erdoğan die het ons steeds moeilijker maakt. Dit is Turkije: trans personen worden vermoord hier.” Dat klinkt niet als een situatie waarin Lubunca up for grabs zou moeten zijn.

Op de vraag of Lubunca ooit zal uitsterven, zijn de meningen verdeeld. Debonair ziet dat de taal constant in ontwikkeling is, er nieuwe woorden worden toegevoegd en we te maken hebben met een gepassioneerde, strijdlustige jeugd die opkomt voor haar rechten. Hakan denkt dat Lubunca een einddatum heeft, maar pas wanneer er echt empowerment is bereikt in de gemeenschap. Zelal is een stuk stelliger: “Natuurlijk stopt Lubunca ooit. Maar we gaan deze taal blijven spreken tot onze dood. Dus dat is voor mij in ieder geval nog dertig jaar.”