Anne maakte een documentaire over haar homoseksuele opa

Op haar 15e ontdekte filmmaker Anne Vaandrager dat haar opa – die ze tot dan toe kende als keurige getrouwde gezinsman – eigenlijk homoseksueel was. Met documentaire Zon in de nacht vertelt ze zijn, maar ook haar eigen verhaal.

Met Zon in de nacht levert de 34-jarige Anne Vaandrager, na haar korte fictiefilm Nesteldrang (2019), haar tweede film af. In deze persoonlijke en gevoelige documentaire, die onlangs bij de VPRO in tv-première ging, duikt Vaandrager dieper in het verleden van haar overleden grootvader Cees. Als tiener ontdekte ze dat haar opa – die ze tot dan toe kende als keurig getrouwde gezinsman – eigenlijk homoseksueel was en relaties met andere mannen had. Het was binnen de familie een onderwerp waar niemand over durfde te praten, net als het feit dat hij aan aids was overleden.

In Zon in de nacht probeert Anne in gesprekken met haar vader en oudtante dat zwijgen te doorbreken. En in nagespeelde scènes laat Anne de acteurs Eelco Smits en Nazmiye Oral in een huiskamerdecor in de huid van haar opa Cees en zijn vrouw kruipen. Dat levert een intrigerende hybride vorm op, met als eindresultaat een film die geen standaard documentaire is, maar ook geen typische fictiefilm.

“Ik was erg nieuwsgierig naar het maken van documentaires, omdat ik daarbij voor mijn gevoel veel vrijer en experimenteler kan werken dan bij fictie. Daarbij vind ik de hybride vorm van fictie en documentaire erg interessant”, antwoordt Anne op de vraag waarom ze voor deze vorm heeft gekozen. Toen ze bij IDFA (International Documentary Film Festival Amsterdam) een idee mocht pitchen, wist ze al snel dat het over haar opa en zijn plek in de familie moest gaan. “Ik had het gevoel dat dat als eerste opgelost moest worden”, legt Anne uit. “Sinds ik op mijn vijftiende ontdekte dat mijn opa homoseksueel was en erachter kwam waar hij aan was over overleden, bleef het me bezighouden. Er werd door mijn ouders weinig over hem gesproken. Op familiebijeenkomsten hoorde ik wel dat hij vroeger Cornelia werd genoemd – zijn volledige naam was Cornelis. En toen ik terugdacht aan toen ik vijf jaar oud was en bij hem op de flat kwam, herinnerde ik me dat er altijd een andere man bij was. Als je zo jong bent, denk je daar niet over na. Pas later ging ik verbanden zien – en die konden mijn ouders bevestigen.”

“Pas op de laatste draaidag viel het kwartje: de film gaat eigenlijk over mij”

Op je vijftiende ben je druk bezig met het vormen van je eigen identiteit. In hoeverre heeft deze ontdekking daar toen invloed op gehad?
“Ik weet nog dat het vooral heel spannend voelde. Toen ik ouder was en het uitging met mijn eerste vriendje kwam wel de gedachte naar boven of ik enkel op mannen viel of ook op vrouwen. Ik heb dat toen niet durven verkennen, omdat ik met mijn opa in mijn achterhoofd toch een soort onderliggende schaamte voelde. Dat je niet zo mag zijn. Terwijl mijn ouders zeer open waren en alleen maar wilden dat ik gelukkig zou worden.”

“De laatste jaren ben ik hier meer over gaan nadenken. Ik geloof gewoon niet dat iedereen honderd procent hetero of honderd procent gay. In de maatschappij wordt daar nog steeds zo naar gekeken, maar daar wil ik zelf niet in mee gaan. Voor mij is het juist heel fluïde. Ik voel me daarin ook verbonden met mijn opa, omdat ook voor hem het heteronormatieve denken verstikkend was.”

Zon in de nacht lijkt op het eerste gezicht vooral over opa Cees te gaan, maar gedurende de film laat Anne steeds meer van zichzelf zien. Al viel haar dat zelf niet eens zo op, zo zegt ze nog altijd wat verbaasd. “Pas op de laatste draaidag viel bij mij het kwartje dat de film eigenlijk over mij gaat. Tijdens het schrijven was ik nog best voorzichtig met mezelf op de voorgrond zetten, maar vlak voordat we gingen draaien heb ik toch de keuze gemaakt om me kwetsbaar op te stellen, net als mijn vader al deed. In de scènes met hem samen voelde ik me ook geen regisseur, maar een dochter die naar haar vader uitspreekt waarom bepaalde zaken zo lastig bespreekbaar zijn. De film heeft er wel voor gezorgd dat we zachter naar elkaar zijn geworden en dat we elkaar beter proberen te begrijpen.”

“Het hokje queer is bevrijdend voor me geweest”

In de film leg je ook aan je vader en oudtante uit wat het begrip queer voor jou betekent. Je noemt het ‘vreemd’, wat hen meteen aan je opa doet denken.
“Ik wil mezelf geen labels opplakken, maar uiteindelijk noem ik mezelf toch queer, omdat dat een ruim hokje is waarin je alles mag zijn. En dat is zeer bevrijdend voor mezelf geweest. Queer is voor mij het gevoel dat je vreemd bent, je bent niet de status quo. Daarmee bedoel ik niet vast wil zitten aan de heteronorm, maar mezelf vrij wil voelen in het vormgeven van mijn identiteit, mijn seksualiteit en mijn levensstijl. Daarmee voel ik me ook verbonden met mijn opa.”

Acteur Eelco Smits noemt het in één van de scènes een ‘queer film’. Zie je dat zelf ook zo?
“Ik denk wel dat de film wat onderwerp betreft in het queer spectrum valt, maar het is ook een familieverhaal over schaamte en het onvermogen om te praten. Natuurlijk is het queer zijn daar een onderdeel van. Ik weet ook niet wat een echte queerfilm is. Dat mogen andere mensen bepalen.”

Zou je jezelf als queer filmmaker labelen?
“Daar ben ik terughoudend in. Queer zijn is deel van wie ik ben, maar het is niet allesomvattend, al vind ik het wel belangrijk dat er queer filmmakers zijn, omdat er nog altijd te weinig diversiteit in verhalen is. Queer filmmakers kunnen dit doorbreken door te laten zien hoe de wereld eruitziet en hoe je anders kunt zijn. Laatst zag ik bijvoorbeeld de film Goodbye Stranger van Aaron Rookus. Er zit een bepaalde queerness in deze film, met een ander verhaal dat op een fijne en toegankelijke manier wordt verteld.”

Zie je een relatie tussen jouw persoonlijke verhaal in deze film en de tijd van nu?
“Ik heb Zon in de nacht vooral vanuit persoonlijke motivatie gemaakt. Ik heb me niet afgevraagd of het bij deze tijd zou passen. Wel vind ik dit soort verhalen relevant voor nu. Ik raak heel erg gefrustreerd door de verharding die ik om me heen zie, het verbod op dragqueens in de VS, de zorg voor transgenders die nog steeds niet goed is geregeld. Bij veel queer en gay vrienden om me heen voel ik die bezorgdheid ook. Er wordt ook in Nederland vaak nog te makkelijk gedacht dat alles hier op orde is. Terwijl we er juist voor moeten waken om niet terug te keren naar de jaren vijftig, de tijd waarin mijn opa opgroeide. Hopelijk zijn er genoeg makers die verhalen blijven vertellen die belangrijk zijn voor zowel de lhbtiq+ gemeenschap als de hele samenleving.”

Zon in de nacht is terug te kijken via 2doc.nl.

Omslagbeeld: VPRO