Van haat naar hoop: Poolse filmmakers vertellen steeds meer queer verhalen

Wie de vijandige houding vanuit de Poolse politiek richting de lhbtq-gemeenschap de afgelopen jaren heeft gevolgd, zal verbaasd zijn hoeveel films met een queer thema er recent in Polen gemaakt en uitgebracht zijn. “Poolse filmmakers zien dit nu als een belangrijk onderwerp,” zegt Kamil Krawczycki, regisseur van Elephant, een liefdesverhaal tussen twee jongens op het Poolse platteland.

Al jarenlang heeft Polen de dubieuze eer om het slechtste land in de EU te zijn als het gaat om lhbtq-rechten. Met maatregelen als lhbt*-vrije zones en het inperken van pride-betogingen maakte de conservatieve PiS-regering duidelijk dat er geen plaats was voor de lhbtq-gemeenschap. Toch gloort er sinds een paar weken nieuwe hoop, nu progressieve partijen in de verkiezingen een meerderheid in het Poolse parlement wisten te veroveren en er na de donkere jaren van PiS mogelijk ruimte ontstaat voor een inclusievere politiek.

OLIFANT ALS GEUZENNAAM

Hoe ver de homohaat kon gaan, liet een conservatief raadslid van de West-Poolse stad Poznan in 2009 zien toen hij uitviel naar de plaatselijke dierentuin, omdat die een olifant zou hebben aangekocht die vooral in andere mannetjes geïnteresseerd was. “We hebben geen nieuw duur olifantenverblijf gebouwd om daar een homoseksueel dier neer te zetten,” aldus het raadslid. Filmmaker Kamil Krawczycki gebruikte deze wrange anekdote als inspiratiebron voor zijn knappe speelfilmdebuut Elephant, over de jonge Bartek (krachtig gespeeld door Jan Hrynkiewicz), die met zijn moeder en oma op een paardenboerderij woont. De omgeving mag dan weids, heuvelachtig en romantisch lijken; de bekrompen dorpsgeest maakt het voor Bartek een plek om continu op zijn hoede te zijn, zeker als zijn ontluikende homoseksualiteit wordt aangewakkerd door de terugkeer van zijn oudere buurjongen Dawid (een imposante rol van Pawel Tomaszewski).

De twee jongens worden als paria’s behandeld. Zelfs Barteks moeder, die probeert haar zoon te begrijpen, durft ‘het’ niet te benoemen. “Voor mij zou je net zo goed een olifant kunnen zijn”, zegt ze tegen hem. “Ik weet dat je dat niet bent, maar als dat wel zo was, zou ik er geen enkel probleem mee hebben.” De olifant als metafoor voor een homoseksuele of queer identiteit: hoe een opmerking van een homofoob raadslid door een geëngageerde filmmaker tot geuzennaam kan worden verheven. Bovendien laat regisseur Krawczycki, die ook het scenario voor Elephant schreef, de film hoopvol eindigen met een ontroerend liedje dat Dawid voor Bartek zingt:

Laat ze maar naar ons staren
Wat kan ons dat schelen
Nu weet iedereen
Dat jij ook van mij houdt
Dus laten we ze de hele dag irriteren
En laten we de hele nacht dansen
Want het leven is te kort

Geen overheidsbemoeienis

Regisseur Kamil Krawczycki is minstens zo positief gestemd als ik hem spreek na de hoopgevende verkiezingsuitslag, samen met producent Jakub Mroz. “Door de intensieve haatcampagne een paar jaar geleden vanuit de Poolse regering richting de lhbtq-gemeenschap is diezelfde gemeenschap een stuk zichtbaarder geworden. We hebben hierdoor heel veel steun gekregen, onder meer van filmmakers”, zo legt hij uit. “Een belangrijk signaal is dat de PiS-partij zich tijdens de recente verkiezingscampagne nauwelijks uitliet over lhbtq-thema’s, terwijl bij de presidentsverkiezingen in 2020 dit het nummer 1 onderwerp was – uiteraard in zeer negatieve zin.”

“Een groeiend aantal Poolse filmmakers maakt nu queer films, dat is enorm hoopgevend”

Jakub Mroz, producent van Elephant, valt Krawczycki hierin bij. “De lhbtq-cinema bloeit enorm in Polen, ook met steun van het door de overheid gefinancierde Poolse filminstituut.” Voorbeelden van overheidsbemoeienis of -tegenwerking kent hij niet. “Er is voor zover ik weet geen enkele film geweest die geen subsidie heeft gekregen vanwege een lhbtq-thema. Ook commerciële zenders maken nu queer producties. Er is zelfs een succesvol VOD-platform, Outfilm, dat zich volledig richt op lhbtq-films en -series”, legt Mroz optimistisch uit.

Krawczycki en Mroz kregen voor het maken van Elephant een microbudget van het filminstituut van nog geen 150.000 euro – een habbekrats voor een speelfilm van dit niveau. De film werd in slechts 19 dagen op locatie gedraaid, in de woning van een 80-jarige man. “Toen ik deze oude man zag, droeg hij een sleutelkoord met de afbeelding van de openlijk homovijandige president Andrzej Duda. De man wist toen niet dat we een queer liefdesverhaal zouden filmen. Toch was hij er uiteindelijk oké mee”, zegt Krawczycki.

“Je kon merken dat de Poolse queergemeenschap met smart op een film als ‘Elephant’ zat te wachten”

Een jaar geleden beleefde Elephant op een groot filmfestival in Polen zijn première, waar het meteen een prijs won. Al deze buzz zorgde voor een succesvolle uitbreng in de Poolse bioscopen, inclusief een groot aantal Q&A’s. “Je kon merken dat de Poolse queergemeenschap hier met smart op zat te wachten”, vertelt Krawczycki. “Een jaar na de release is Elephant nog altijd in een aantal bioscopen te zien. En we zijn niet de enige Poolse lhbtq-film die nu draait. Een groeiend aantal Poolse filmmakers maakt nu queer films, wat enorm hoopgevend is. Mensen hier worden steeds meer open-minded”, zegt Krawczycki. Mroz beaamt dat. “De laatste jaren komen er veel korte queer films uit van jonge makers die absoluut de moeite waard zijn.”

Elephant wordt in veel recensies de Poolse versie van Call Me By Your Name genoemd. Begrijpelijk als je er van een afstandje naar kijkt, maar waar de film eigenlijk voor staat, is een universeel verhaal van een liefde die zich niet weg laat drukken. Net als het enthousiasme en optimisme van Kamil Krawczycki en Jakub Mroz. Je gunt elk land zulke makers ­– en zo’n film.

Elephant is nu te zien in de bioscoop.