De rol van de lhbtiqa+-gemeenschap in de strijd voor een leefbare planeet

Overal ter wereld nemen queer personen steeds nadrukkelijker het voortouw in de klimaatbeweging. Dat is geen toeval, betoogt politicoloog en journalist Mounir Samuel (34). “Lhbtiqa+ personen zijn extra kwetsbaar voor de (naderende) klimaatramp, en dat is ook in Nederland al concreet te merken.”

Laat me je mee terugnemen naar de jaren negentig, toen alles nog zo simpel, onschuldig en vanzelfsprekend leek. De jeugd was fan van de Backstreet Boys of de Spice Girls, speelde met Playmobil of juist met Lego, wilde een Nintendo of misschien liever een PlayStation, ging met hun ouders kamperen in Frankrijk, of toch maar naar een berghutje in Duitsland. Het leven leek zoveel overzichtelijker en de wereld ook. In die wereld waren thema’s als het milieu, klimaat en duurzaamheid vooral iets van groene, theedrinkende wereldwinkellesbiennes op geitenwollen sokken – al dan niet zelf gebreid met wol van de lokale geitenboerderij. Heel kneuterig en gezellig, maar toch ook wat vreemd. Als kind keek ik verwonderd naar dat biologische pak karnemelk in een oude zoemende vijfdehands koelkast van twee dames uit de kerk – die zogenaamd alleen vriendinnen waren. Die koelkast was overigens juist extreem vervuilend, maar dat wisten we toen nog niet, en hij was in ieder geval niet nieuw. Wat verlang ik soms terug naar die tijd, toen je plastic flippo’s uit zakken vol vette chips haalde en een naderende zondvloed iets van een ver Bijbels verleden leek. Inmiddels weten we wel beter. Die boy- en girl bands bleken zo gezellig niet, Playmobil en Lego zijn helemaal niet duurzaam en die Nintendo en PlayStation zitten vol met vreselijk vervuilende bloedmineralen. En dat kamperen in Frankrijk of een hutje in de bergen in Duitsland? Adieu en auf nicht mehr sehen, we vliegen liever naar de ontboste tropen. Maar die wereldwinkellesbienne, die kookt haar veganistische curry allang niet meer in haar eentje. 

queers x climate

Overal ter wereld nemen queer personen steeds nadrukkelijker het voortouw in de klimaatbeweging. Of ik als journalist nu in Tunesië of Thailand, Tanzania of Turkije kwam, het bleken vaak lhbtiqa+ personen die de frontlinie en ruggengraat van de klimaatbeweging vormden. Ook Nederland kent zeer actieve roze klimaatgroepen. Zo heeft onze bijna ondergelopen polder de actiegroep Queers4Climate, die onder meer een Queer Bloc organiseren binnen de #ClimateStrike (de jonge klimaatstakers) en zijn verschillende groeperingen binnen de Nederlandse klimaatbeweging ook aangesloten bij de internationale beweging Queers X Climate. Wie op 12 november meeliep met de 85.000 (!) deelnemers van de Mars voor Klimaat en Rechtvaardigheid, zag de regenboogvlag op allerlei plekken wapperen. Toen de presentatoren op het Museumplein vroegen of er queer personen aanwezig waren, klonk er een uitbarsting van applaus en gejoel uit duizenden en duizenden kelen. Bij geen andere groep en beweging dreunde de echo zo lang na tussen het Rijksmuseum en het Concertgebouw. 

Al dat roze engagement is geen toeval. Als één groep bij uitstek weet hoe het is om telkens weer in hun elementaire bestaansrecht te worden bedreigd, en te moeten vechten voor lichaam, liefde en leven, is het de regenbooggemeenschap. In dat kader is geen strijd belangrijker dan die om een leefbare planeet. Het is immers moeilijk jezelf te zijn en vrij lief te hebben op een ondergelopen, verschroeide steenklomp. Tegelijk vinden velen de directe link tussen queer-zijn en het klimaat toch wat moeilijk uit te leggen en zijn andere leden van de regenbooggemeenschap nog helemaal niet zo klimaatbewust of -actief. Daarbij valt mij op dat met name de ‘h’ binnen de lhbtiqa+-beweging het nog weleens laat afweten. Al die stedentrips met het vliegtuig, niet-vegan leren pakjes, de nieuwste gadgets én peperdure benzineauto’s zijn héél leuk, maar absoluut niet duurzaam.

collectieve verantwoordelijkheid

De Nederlander staat in Europa sowieso zeer hoog op de lijst als meestervervuiler en aardgebruiker. Ons kikkerlandje was het eerste land dat dit jaar de Earth Overshoot Day bereikte en wel te weten op 12 april. Voor wie er nog niet bekend mee is: dit is de dag dat de maximumcapaciteit aan grondstoffen, energie, water, landbouwgrond en dergelijke was opgebruikt, dat wil zeggen: als iedereen op aarde zou leven zoals wij. Sterker nog, in dat laatste geval zouden er 3,6 aardbollen nodig zijn. 

Dit schept een collectieve verantwoordelijkheid van iedere Nederlander voor alle dieren en mensen op de rest van de planeet. Ook in Nederland gebruikt niet iedereen evenveel. Rijkdom en vervuiling gaan hand in hand. Uit eerder onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (2019) bleek dat van alle stellen (cisgender) mannenkoppels het meeste vermogen hebben. Dat is gelet op de genderkloof ook niet zo gek. Mannen worden voor hetzelfde werk nog steeds – en in sommige gevallen zelfs steeds vaker – meer betaald dan vrouwen, maken sneller carrière en hebben sneller management- en bestuurlijke (top)posities. Daarbij zijn mannenkoppels vaak (on)gewenst kinderloos, waarmee ze een hoop geld overhouden voor dure en vervuilende hobby’s zoals vliegvakanties, elektronica en fast fashion. Tegelijk kunnen ze zich vrij makkelijk geld besparende verduurzamingsmaatregelen veroorloven zoals zonnepanelen, elektrisch rijden en een waterpomp. Precies die zaken waar de gemarginaliseerde en economisch kwetsbare trans vrouw of nonbinaire queer persoon (van kleur) vaak geen aanspraak op kan maken. Die heeft immers in veel gevallen geen eigen koophuis om te vergroenen (of überhaupt een baan) of een eigen elektrische auto en laadpaal voor de deur. Maar hun energiebelasting gaat wel naar verduurzamingssubsidies, die eerdergenoemd vermogend cisgender homostel met koophuis de middelen bieden om in ieder geval voor het oog groen te leven. 

Dit fenomeen, waarbij de lasten en lusten van verduurzaming en de effecten van de uiteindelijke klimaatramp niet gelijk worden gevoeld en gedeeld, wordt ook wel klimaat(on)rechtvaardigheid ongenoemd. Meer privilege en financiële middelen, scheppen ook meer kansen, invloed en daarmee verantwoordelijkheid. Laten we met z’n allen de misschien o zo moeilijke, maar noodzakelijke keuzes maken, voordat die er straks helemaal niet meer zijn. 

Mijn doel is dat iedereen binnen de regenbooggemeenschap zich na het lezen van dit essay (extra) gemotiveerd voelt om zich in te zetten voor een klimaatrechtvaardige én leefbare planeet en daarin een veelkleurig voorbeeld in een vervuilde, grijze samenleving wil zijn. 

rond met een reden

Voor wie nog niet al te enthousiast is, of de woorden zoekt om anderen aan boord van onze eigen ark van Noach te krijgen, zet ik graag duidelijk uiteen waarom echt iedere lhbtiqa+ persoon zich voor het klimaat in zou moeten zetten. Sommige rampen zijn zo omvangrijk dat we ons er simpelweg niet aan kunnen onttrekken, geen van ons. De klimaatramp is bij uitstek die ramp die ons allen vroeg of laat zal raken – en in veel gevallen nu al raakt. Velen denken dat het klimaat slechts gaat om de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer of de snelheid en hoogte van de stijging van de zeespiegel. 

Wanneer ik het over klimaat heb, doel ik ook op de biodiversiteit, het behoud van gezonde ecosystemen, voldoende drinkwater en bruikbare landbouwgrond, levende zeeën en oceanen als bloedsomloop van de aarde, en de staat van het weer. De aarde is rond met een reden, alles is met elkaar verbonden. Hoewel uiteindelijk niemand aan de grote storm zal kunnen ontsnappen, zijn lhbtiqa+ personen extra kwetsbaar voor de (naderende) klimaatramp. Als gemarginaliseerde mensen die afwijken van de meerderheidsnorm hebben we minder vaak een sociaal vangnet om op terug te vallen. Ook worden de basiszorgen en levensbehoeften van lhbtiqa+ personen vaak verwaarloosd. Probeer tijdens een ramp maar aan PrEP, hiv-remmers, condooms of hormoonbehandelingen te komen. 

Lhbtiqa+ personen op de vlucht zijn extra kwetsbaar voor seksueel geweld en exploitatie en zijn in veel landen niet welkom. Daarnaast zijn lhbtiqa+ personen vaak economisch kwetsbaar, worden ze gediscrimineerd, vervolgd of op brute wijze onderdrukt. Hierdoor eindigen velen van hen (met name trans vrouwen) in de armste (sloppen)wijken die wereldwijd vrijwel altijd in het laagste deel van de stad liggen en sneller overstromen en onderlopen. Hoewel de vloedgolf in de komende jaren vrijwel iedere kuststad zal raken, leven zij dus in de directe vloedlinie. 

een makkelijk doelwit

Ook nu zijn de gevolgen van de klimaatramp voor lhbtiqa+ personen in Nederland al heel concreet te merken. Hoe groter en extremer de vele crises, hoe meer vraagstukken rond seksuele oriëntatie en genderdiversiteit op de achtergrond raken. Dat viel tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen goed te merken. Terwijl de homo- en transhaat in onze samenleving ook volgens de AIVD verontrustende proporties aanneemt, was dit nauwelijks tot geen onderwerp op de politieke agenda. Dragqueens kunnen nog geen kinderboek voorlezen en Pim Lammers geen onschuldig kindergedichtje schrijven, of ze krijgen al ladingen doodsbedreigingen. Regenboogvlaggen worden verscheurd of zelfs in brand gestoken omdat er ergens wat kleurige banen te zien zijn. De transgenderzorg is vrijwel geheel dichtgeslibd en trans personen worden nog steeds gediagnostiseerd met een geestesziekte, terwijl ze wachten tot zogenaamde ‘deskundigen’ over de geldigheid van hun genderidentiteit beslissen. 

Hoe veilig is Nederland anno 2023 voor de lhbtq-gemeenschap?

Het gebrek aan juridische erkenning van het meerouderschap leidt tot de meest schrijnende situaties, terwijl de meeste mannenkoppels ieder vaderschap wordt ontzegd. Non-binaire personen gaan nog steeds niet over hun eigen gender en worden door de staat en een groot deel van de samenleving niet eens erkend. Zo kan ik nog wel even doorgaan. Je zou verwachten dat dit tot flink wat debat leidt, maar niets is minder waar. Vrijwel geen enkele partij zet zich nog langer echt in voor lhbtiqa+ personen. Sterker nog; seksuele oriëntaties en genderdiversiteit worden steeds vaker als afleidingsmanoeuvre ingezet om de aandacht van prangende kwesties en grove misstanden af te leiden, zoals de stikstofcrisis, de woningcrisis, de (hyper) inflatie, de asielopvangcrisis, de vele crises in de (jeugd)zorg (en GGZ) én dan heeft niemand het nog over het klimaat. Steeds meer partijen keren zich zelfs openlijk tégen lhbtiqa+ personen. 

Dit is een wereldwijde tendens die in veel gevallen een rechtstreeks gevolg is van maatschappelijke onrust, groeiende wetteloosheid, onderhuidse angst, verlies van comfort en politieke instabiliteit. Mensen zijn bang, ervaren een gebrek aan controle en voelen zich tekortgedaan. Al die emotie moet ergens heen en wij zijn met onze groeiende zichtbaarheid en steeds luidere oproep om werkelijk gelijke rechten bij uitstek een makkelijke prooi en doelwit. Politieke partijen proberen op die woede te kapitaliseren.

Tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen werd dat pijnlijk duidelijk. Het partijprogramma van DENK – een partij die altijd stelde ook lhbtiqa+ personen te willen beschermen – had het nu ineens over ‘regenboogdwang’. De PVV, die tenminste op papier met homorechten zwaaide om hun islamhaat van roze munitie te voorzien, wilde opeens van geen homorechten meer weten en zette zich fel af tegen de ‘transgender-gekte’. Grote nieuwkomer Nieuw Sociaal Contact van Pieter Omtzigt flirtte openlijk met antilhbtiqa+ partij SGP, liet volledig verstek bij het roze verkiezingsdebat van COC (net als BBB en PVV, overigens) en spreekt in het verkiezingsprogramma met geen woord over lhbtiqa+ personen. En wat de BBB betreft; wat de boer niet kent, dat vreet-ie niet. De partij wil niets van al dat zogenaamde gendergedoe hebben en zal tijdens de pride parade niet snel met z’n hoestende stikstoftrekker meerijden. 

Volg COC’s Regenboog Verkiezingsdebat op vrijdagavond 27 oktober

Dat we nu afstevenen op een ultrarechts kabinet met de PVV aan kop, betekent niet alleen dat de emancipatie van lhbtiqa+ personen mogelijk stagneert, maar dat deze zelfs (deels) kan worden omgekeerd. Dit zal vooral transgender personen hard treffen. Denk bijvoorbeeld aan het afschaffen van transitieverlof, het niet langer vergoeden van psychologische en medische hulp, de noodzakelijke chirurgische ingrepen herlabelen tot particuliere plastische chirurgie en het niet langer vergoeden van hormoonbehandelingen. Maar ook het (meer)ouderschap, gratis verlenen van PrEP-medicatie, voorlichting op scholen en de opname van lhbtiqa+ personen in het lespakket komen in gevaar. Hoe meer ons land en de samenleving onder druk komen te staan, er alsmaar moeilijkere keuzes moeten worden gemaakt, offers moeten worden gebracht en onze gezamenlijke overlevingskans kleiner wordt, hoe meer de emancipatie, rechten en veiligheid van juist lhbtiqa+ personen achteruit zullen gaan. 

een heilig verbond

De eerst keer ooit dat in een geschreven tekst een regenboog vermeld werd, was in het Bijbelboek Genesis in – hoe toepasselijk – het verhaal van Noach en zijn ark. God waarschuwde hem voor een naderende zondvloed en hoewel hij door iedereen en alles werd uitgelachen, begon hij met de bouw van een grote woonboot waarmee hij uiteindelijk niet alleen al zijn gezinsleden redde, maar ook het voltallige dierenrijk. Toen de ark eindelijk op vaste grond belandde, zette God een regenboog aan de hemel. “Met u sluit Ik een verbond en met uw kinderen en met alle dieren die bij u in het schip waren—de vogels, het vee en de wilde dieren: Ik beloof dat Ik de aarde nooit meer zal verwoesten met een grote watervloed,” zo staat er in Genesis 9. “Als teken van dat verbond tussen Mij en alle levende wezens die na u op aarde zullen wonen, plaats Ik de regenboog in de wolken. Als Ik de wolken langs de hemel laat glijden, zal de regenboog verschijnen en Mij aan mijn belofte herinneren: nooit meer een watervloed die alle leven vernietigt.” 

Hoewel niet de gehele aarde meer zal overstromen, dreigt óns land dat zeker wel te doen. Laten wij als kleurrijke regenbooggemeenschap een belofte doen aan onszelf én aan elkaar om dit land en deze wereld werkelijk een levensvatbare toekomst te geven. En laat ons daarin een teken van hoop aan de hemel zijn voor al het leven op aarde. 

Mounir Samuel (1989) is politicoloog, journalist en auteur.