Progressief Pristina: hoe queer is Kosovo?

In Kosovo, letterlijk en figuurlijk het jongste land van Europa, waaide de afgelopen jaren een progressieve wind. Zo heeft hoofdstad Pristina inmiddels een eerste queer bar én festival. Maar langzaam lijkt die ontwikkeling te stagneren.

Het terras staat bomvol. Vanwege de zomerhitte fungeert de trap naar de ingang van de bar als alternatief podium. De gebruikelijke techno van de dj moet even plaatsmaken voor popmuziek en iedereen juicht de drag performance van Miss Fenix toe.

Eigenaar Lend Mustafa (27) kijkt tevreden rond. Bijna een jaar geleden opende hij Bubble, de eerste queerbar van Kosovo, in de hoofdstad Pristina. “We waren er klaar mee om onszelf te verbergen. We leefden met elkaar in een bubbel en op den duur maakte iemand de opmerking dat we die bubbel moesten doorprikken en laten openspatten.” Inmiddels is Bubble niet meer weg te denken uit het uitgaanscircuit van Pristina en je hoeft maar een willekeurige bezoeker aan te spreken om te weten dat de bar een divers publiek aantrekt. “Ik ben hetero, maar werk in een gaybar”, roept de barman vrolijk om zijn punt te maken. “Aan de ene kant snap ik wel dat mensen dit niet verwachten in Kosovo”, zegt een Amerikaanse man, wiens ouders uit Kosovo en Albanië komen. “Maar conservatieve mensen vind je overal. Kijk maar eens in Texas of Alabama.” Voor een groepje jonge twintigers dat al sinds het begin van de avond in de bar rondhangt, is Bubble een soort nieuw thuis geworden. “Ik ben hier eigenlijk altijd als ik vrij ben. Het is echt mijn safe space. Hier kunnen we onszelf zijn”, zegt een jonge vrouw. “Wij als nieuwe generatie treffen het echt dat we nu deze plek hebben. We voelen ons veel meer geaccepteerd, ik ervaar eigenlijk geen problemen.”

Een eerdere poging in 2011 om een uitgesproken homovriendelijke bar te openen in Kosovo stuitte op zoveel verzet dat deze direct weer moest sluiten. Nu lijkt de tijd wél rijp. Er zijn tot op heden geen noemenswaardige incidenten geweest bij Bubble. “In het begin hebben we wel flinke maatregelen genomen om veiligheid te garanderen”, vertelt eigenaar Lend. Hij had het ene veiligheidsoverleg na het andere, en er was continue politiebewaking in de eerste dagen na de opening. Ook zijn er bewakingscamera’s en een paniekknop, voor het geval dat. “En die maakt erg veel lawaai als je hem indrukt”, zegt Lend met een lach.

Eén keer waren er een aantal gemaskerde mannen in de buurt van de bar die zich verdacht gedroegen. Lend dacht eerst dat hij het zich misschien verbeeldde, maar belde toch direct de politie. “Die waren er binnen een halve minuut en de mannen renden weg toen ze hen zagen.” Als het gaat om beveiliging van de bar is Lend erg positief over de politie en de rol van de overheid, maar op andere gebieden is er volgens hem nog een wereld te winnen. Bijvoorbeeld als het gaat om de registratie van (online) intimidatie. “Ik kreeg in de eerste week na de opening van de bar meer dan 150 bedreigingen. Dat heb ik allemaal naar de politie doorgestuurd. Sommige bedreigers zeiden dat ze me zouden vermoorden, of ze openbaarden mijn adres, en namen van mijn familieleden. Niet één persoon is op basis van die berichten daadwerkelijk ondervraagd.”

leven en laten leven

Kosovo is letterlijk en figuurlijk het jongste land van Europa. Het land zelf is nog maar 15 jaar onafhankelijk, maar ook de inwoners zijn piepjong. Meer dan de helft van de bevolking van Kosovo is jonger dan 25. Dat laatste zorgt ervoor dat het land in vergelijking met omliggende landen relatief progressief is én een levendige uitgaansscene heeft.

In de Rainbow Europe Index bevindt Kosovo zich in de middenmoot. Opvallend is dat het land een vrij progressieve grondwet heeft, waarin bijvoorbeeld staat dat discriminatie op grond van seksuele oriëntatie niet is toegestaan. Daarnaast is er het recht op huwelijk, waarin geen genders genoemd worden. Echter, er is een groot contrast tussen de wet en de dagelijkse situatie voor veel lhbtq personen. “Ik denk dat onze wetten vooral zo progressief zijn omdat de internationale gemeenschap veel invloed heeft in Kosovo”, zegt Blert Morina (32), directeur van het Center for Equality and Liberty (CEL). “We willen zo graag bij de EU horen, dat de overheid vrijwel alles doet wat van hen gevraagd wordt.” Dit is langzaamaan aan het veranderen, ziet Blert. Hij merkt dat de progressie stagneert. Het kantoor van CEL is vanaf de buitenkant niet te herkennen, omdat de organisatie al meerdere keren heeft moeten verhuizen vanwege bedreigingen. Ze willen nu zo anoniem mogelijk te werk gaan.

Juist omdat Kosovo zo’n jong land is, heeft het de kans gekregen haar maatschappij compleet opnieuw in te richten. Blert: “Maar als de maatschappij die wetten niet naleeft, dan heb je er alsnog niets aan.” Hij noemt als voorbeeld schoolboeken, waarin homo’s nog vaak stereotyperend worden neergezet in relatie tot drugs en alcohol. “Maar het grootste probleem is dat queer mensen minder toegang tot banen hebben”, zegt Blert. “En zonder baan kom je economisch in een slechte situatie. Mensen worden gedwongen bij hun familie te blijven wonen, soms in een erg onveilige omgeving.” Onderzoek van 2015 wees uit dat meer dan 80 procent van de lhbtq-gemeenschap in Kosovo te maken had gehad met psychologische mishandeling, en 29 procent met fysiek geweld. CEL kan aan een handjevol mensen een veilig thuis bieden. Onderzoek uit juli 2023 laat zien dat de acceptatie van lhbtq personen in Kosovo op veel punten is verbeterd. Maar nog steeds ziet 60 procent queer zijn als een ziekte en ongeveer net zo veel Kosovaren denken dat genezing daarvoor een oplossing is. Lhbtq personen mogen wel rechten hebben, maar mogen hun identiteit niet al te publiekelijk delen, lijken veel Kosovaren te zeggen. In de hoofdstad leidt dat tot een houding van ‘leven en laten leven’.

een vernietigende geschiedenis

Desondanks doet Kosovo het volgens de Rainbow Europe Index wel goed als het gaat om de vrijheid en steun die het maatschappelijk middenveld krijgt. Het succes van bar Bubble is daar een voorbeeld van. Daarnaast had Kosovo afgelopen september haar eerste editie van het Pristina Queer Festival. “Het is echt geweldig hoe snel Pristina verandert. Een paar jaar geleden had ik nooit gedacht dat we nu dit festival zouden organiseren”, vertelt Dan, een van de organisatoren. “Of dat we ons zo veilig zouden voelen tijdens het uitgaan.” Ondanks deze positieve ervaring wil de twintiger liever anoniem blijven, zijn volledige naam is bekend bij de redactie. Tijdens het festival zijn er muziek-, dans- en art performances, worden er documentaires vertoond, panels gehouden en is er een groot straatfeest als afsluiting. “We voelden dat het tijd was om onszelf en onze cultuur te vieren. Om aan de mensen te laten zien dat we er zijn. Dat we er al eventjes zijn en dat we ook niet meer weggaan. Voor jullie in Nederland is dat misschien een normale vrijdagavond, voor ons is dit echt historisch.”

Dan is ook medeoprichter van Dylberizm, een platform waarop in het Albanees (de voertaal in Kosovo) informatie te vinden is over queer onderwerpen. “Door hierover te lezen in je moedertaal, kunnen mensen zich er beter in herkennen en zich verbinden met de community. Je krijgt meer het gevoel dat je ergens onderdeel van bent, dat je ergens bij hoort.” In tegenstelling tot wat veel Kosovaren misschien denken, is er volgens Dan een rijke geschiedenis aan queer onderwerpen in de Albanese taal. “Nog maar 100 jaar geleden schreven mannen poëzie en liedjes over andere mannen. Ze schreven liefdesbrieven naar elkaar, spraken hun bewondering uit voor mannen die meer feminien waren. Maar die cultuur is de afgelopen decennia vernietigd. Documenten zijn verbrand, teksten zijn aangepast. Gelukkig is er wel wat bewaard gebleven, zodat we deze geschiedenis nu een beetje terug kunnen halen.”

Dylberizm is vooral ook belangrijk voor queer jongeren die niet in de hoofdstad wonen, legt Dan uit. Hij ervoer dit zelf, toen hij nog bij zijn ouders in een klein dorpje woonde. “Thuis leefde ik altijd onder de radar. Iedereen hield me continu in de gaten. Als copingmechanisme ontwikkelde ik een soort geïnternaliseerde vorm van homofobie en transfobie. Sommige mensen blijven daarin vastzitten, gaan trouwen, krijgen kinderen en leven een dubbelleven. Gelukkig ben ik daar op tijd van weggerend.” Dan zegt nog steeds een goede relatie te hebben met zijn familie, ondanks dat hij niet naar hen uit de kast gekomen is, behalve naar zijn zus. “Ik heb besloten om mijn seksualiteit niet te verbinden met de manier waarop mijn familie van me houdt. Mijn ouders zijn bijna 70 jaar, erg religieus, ze hebben geen fatsoenlijke opleiding gehad. Als ik het hen zou vertellen, dan moet ik ze ook helpen het te begrijpen. En dat kan ik op dit moment niet.”

openlijk trans

Voor Bubble-eigenaar Lend zit dat heel anders. Toen hij 19 was besloot hij om zich in een documentaire publiekelijk uit te spreken als eerste trans man in Kosovo. “Als tiener zie je minder risico’s, ik dacht er niet zo goed over na wat de gevolgen zouden zijn.” Na deze documentaire bleek er geen weg meer terug, het beïnvloedt zijn hele leven. “Ik wilde mijn leven in dienst stellen van de community en door me zo openlijk uit te spreken ontstond er een soort ongeschreven contract tussen mij en de maatschappij dat dit vanaf nu mijn leven werd. Ik heb er geen spijt van, het heeft me gebracht waar ik nu ben.” Het leidde er uiteindelijk toe dat Lend zijn bar oprichtte. “Zelfs mijn familieleden uit een klein dorp accepteren me. Ze doen dat op een traditionele manier; ze zien me nu echt als het hoofd van ons gezin en hebben mij die mannelijke rol toebedeeld. Dat is eigenlijk iets waar ik niet achter sta, maar als je het vanuit hun perspectief bekijkt is het ook wel weer schattig. Ze zijn erg religieus, maar zien me nu echt als man.” Volgens Lend is de strijd van lhbtq personen in Kosovo niet te vergelijken met die in landen als Zweden of Nederland. “We hebben hier een oorlog gehad en zijn eraan gewend geraakt dat dingen moeilijk zijn. Dat heeft deze strijd voor meer lhbtq-acceptatie eigenlijk makkelijker gemaakt.”

In Kosovo is een volledige medische transitie (nog) niet mogelijk. De eerste stap, gesprekken met een psychiater om een verwijsbrief te krijgen, kan wel in eigen land worden genomen. De ngo CEL vergoed de kosten hiervoor. Voor hormoontherapie en operaties moeten Kosovaren naar het buitenland, de meesten gaan naar buurlanden Servië en Noord-Macedonië. Tijdens evenementen in Bubble wordt regelmatig geld ingezameld en tot nu toe heeft de community al zes transities kunnen vergoeden.

Net als Lend werd ook CEL-directeur Blert bekend als trans man doordat hij veel in de media sprak over zijn identiteit. “Ik ben geboren en opgegroeid tijdens de oorlog in een klein dorpje in het oosten van Kosovo. Informatie over lhbtq-kwesties was daar eigenlijk niet.” Als 14-jarige verhuist Blert naar Pristina. “Ik denk dat mijn ouders me misschien toen al meer als jongen zagen en dat ze me daarom steunden. Ik had sterk het idee dat ze me zouden afwijzen en wilde daarom mijn eigen leven los van hen opstarten.” Blert gaat sociologie studeren en raakt steeds meer overtuigd van het idee dat er in Kosovo, ook in de hoofdstad, geen plek is voor hem als trans man. “Ik wilde zo graag weg, vroeg meerdere keren een visum aan, maar dat werd telkens afgewezen.”

Blert wordt uiteindelijk actief als lhbtq-activist en werkt mee aan de organisatie van de eerste pride mars in 2015. “Ik wist dat daar veel media-aandacht voor zou zijn en dat mijn familie me dan zou zien. Daarom had ik mijn ouders, drie zussen en broer allemaal bij elkaar verzameld en een lange speech voorbereid, onder meer over dat transgender zijn geen ziekte is. Maar toen het moment daar was, kon ik alleen maar zeggen: ik ben trans. Ik word nog steeds emotioneel als ik eraan terugdenk. Mijn jongere zus zei alleen maar: ‘eindelijk’. Mijn broer heeft donkere humor en grapte: ‘Nu moet ik het huis later met je delen’, want hier is nog altijd het idee dat de mannen familie-eigendommen erven. Mijn vader reageerde heel chill, zei dat hij gewoon wil dat ik gelukkig ben. Mijn moeder raakte een beetje in paniek. Vooral omdat ze bezig was met wat haar familie en de buren ervan zouden zeggen.” Blert lijkt nog steeds een beetje verbaasd. Zijn ouders reizen nooit, kennen de wereld buiten Kosovo niet, hebben niet gestudeerd, en toch verliep zijn coming-out naar hen soepel.

De grootste hobbel leek te komen toen Blert, na zijn transitie, zijn naam en geslacht wilde wijzigen in zijn paspoort. “Ik wist dat dit veel media-aandacht zou veroorzaken. Mijn vader zei: ‘Je hebt bij ons altijd een plek om naar terug te komen, in tegenstelling tot sommige anderen, dus gebruik je stem.’” Blert ging de juridische strijd van twee jaar aan. Hij had een sterke zaak. Kosovo heeft namelijk een wet op gendergelijkheid, waarin staat dat genderidentiteit niet gelijk is aan iemands toegewezen gender bij de geboorte en dat medische interventie niet noodzakelijk is om iemands genderidentiteit te bepalen in het algemeen. En dus ook niet voor het wijzigen van identiteitspapieren. De rechter wilde alsnog ‘bewijs’ zien dat Blert een man is, waarop hij zich beriep op zijn recht tot privacy. “Ik dacht dat het hierna voor anderen makkelijker zou worden. Juist daarom ging ik publiekelijk de strijd aan. Zodat anderen niet door dit proces hoefden te gaan. Er ligt inmiddels een conceptwet klaar die specifiek over trans rechten gaat. Het is echt een geweldige wet, heel progressief. Maar met deze overheid lijkt alles moeizaam te gaan.”

een voorzichtig succes

Kosovo is een seculiere staat, met een moslimmeerderheid als bevolking. Het grootste deel van de twee miljoen Kosovaren hangt een liberale vorm van het islamitische geloof aan. In het straatbeeld van Pristina zie je dan ook weinig religie. Maar onderzoekers zien ook dat de conservatieve islam groeit. Iedereen benadrukt dat de situatie voor queer mensen in Pristina heel anders is dan daarbuiten. Blert: “Als je in een kleine stad of in een dorp woont is het niet echt mogelijk om aangifte te doen van discriminatie, bedreigingen of (fysiek) geweld. Er zijn bijvoorbeeld video’s uitgelekt waarin de politie lhbtq personen belachelijk maakt.”

“Mensen gebruiken het als excuus”, vertelt Dan. “Het is makkelijker om te zeggen dat je tegen homo’s bent vanwege je religie, dan om gewoon toe te geven dat je homofoob bent.” Dit was ook terug te zien toen premier Albin Kurti vorig jaar voorstelde om het geregistreerd partnerschap tussen mensen van hetzelfde geslacht te erkennen. De motie werd nipt verworpen door het parlement. “En ineens waren alle religies, die normaal gesproken tégen elkaar zijn, met elkaar verenigd. Samen tekenden ze een verklaring tegen queer mensen. Behalve de soefi-imam”, voegt Dan toe. “Die verklaarde openlijk in de media tegen homofobie, racisme en misogynie te zijn.” Uit onderzoek van afgelopen juli blijkt dat 77 procent van de Kosovaren tegen het opengesteld huwelijk is. Maar Kurti is alsnog vastberaden zijn plannen door te voeren. Kosovo zou daarmee het eerste land ter wereld zijn met een moslim-meerderheid dat relatierechten tussen koppels van hetzelfde gender accepteert.

Ook de pride kan voorzichtig een succes genoemd worden. Terwijl in omliggende landen vaak veel beveiliging nodig is, verloopt het evenement in Pristina rustig. Afgelopen juni liep premier Kurti zelfs voorop in de mars. “Hij vroeg ons wat de problemen waren waar we tegenaan lopen”, vertelt Dan. “Toen hebben we gezegd dat we publieke steun vanuit hem missen. Het was heel fijn dat hij daar gehoor aan heeft gegeven. Eerst was ik nog een beetje cynisch en dacht ik dat hij dit vast deed om stemmen te winnen. Maar tegelijkertijd is er veel homofobie, dus hij zal hiermee ook veel kiezers kwijtraken.”

Toch is de queergemeenschap ook nog steeds kritisch op premier Kurti. “Het lijkt wel alsof hij de letters lhbtq niet eens durft uit te spreken”, aldus Lend. “Hij blijft vaag in zijn bewoording en heeft het over mensenrechten. Ik denk dat hij als individu ons steunt, maar dat hij terughoudend is om dat als premier te doen. Vanuit zijn oogpunt kan ik dat wel begrijpen. Hij heeft zoveel beloftes gemaakt over gelijkheid en mensenrechten en we dachten echt dat hij de verandering zou brengen. In plaats daarvan zien we juist meer hate speech in het parlement en niemand wordt daarvoor gestraft.” De haatdragende taal kwam juist vanwege Kurti’s plannen om bepaalde progressieve wetten in te voeren.

De weerstand lijkt vooral gebaseerd op het idee dat familiewaarden gepromoot moeten worden. “Ik ben ook religieus, maar niet iedereen begrijpt dat die twee dingen samen kunnen gaan”, zegt Lend. “Het is voor mij een tool die ik gebruik als ik hulp nodig heb, als ik spiritueel gevoed moet worden. Het heeft niet per se iets met de islam te maken, maar met het geloven in God, in iets.”

“We moeten echt meer onderling begrip tonen, want nu zijn we elkaar aan het dehumaniseren”, vervolgt hij. “De queergemeenschap dehumaniseert moslims en vice versa. Zolang we elkaar niet als mens zien, kan er geen verandering plaatsvinden in de maatschappij. Het hele punt van deze strijd is dat we leren om naast en met elkaar te leven. We kunnen niet allemaal verdwijnen uit deze maatschappij, alleen omdat iemand anders ons er niet wil hebben.”

Ondanks dat de situatie voor queer mensen in Kosovo de laatste jaren verbetert, zijn de persoonlijke omstandig- heden voor veel mensen reden om het land te verlaten. Jarenlang maakte ook Blert plannen, maar inmiddels is hij vastberaden in Kosovo te blijven. “Het idee dat je als lhbtq-persoon wordt gedwongen te gaan, accepteer ik niet. We leven in een giftige omgeving, die veel energie van ons vergt. Maar laten we niet vergeten dat Kosovo een nieuw land is en vergeleken met onze buren doen we het niet eens zo slecht. Ik wil verandering brengen, en dit is de plek waar ik dat kan doen.”