Queer in oorlogstijd: “Ik wil niet leven in een land waar vrijheid niet bestaat”

Sinds de Russische invasie staan de vrijheden die de Oekraïense lhbtq-gemeenschap de afgelopen jaren wist te verwerven onder druk. “Vóór de invasie was het hier al lastig om lhbtq te zijn.”

Denys Kratt (48, hij/hem), werkt als marketingdirecteur en is dragqueen. Dima (34, hij/hem) werkt als snoepmaker. Ze zijn elf jaar samen en verblijven momenteel in een restaurant in Lviv, dat humanitaire hulp biedt aan vluchtelingen.

Denys: “Ik heb nooit een normaal leven gekend: in dit land heb ik een revolutie, een bezetting en een economische crisis meegemaakt. Daarbij krijg ik als homo te maken met veel discriminatie. Alles wat ik had, ben ik kwijt: mijn huis, mijn auto, mijn spullen, zelfs mijn twee katten. Ook het appartement van mijn ouders werd in de eerste dagen van de oorlog verwoest. De eerste paar dagen wist ik niet of mijn moeder nog leefde.
Dima en ik ontmoetten elkaar elf jaar geleden. Aan het begin van onze relatie konden we elkaar niet thuis opzoeken, omdat we allebei nog bij onze ouders woonden. Na vier jaar zijn we samen gaan wonen, in een appartement dat ik erfde van mijn opa en oma. Ik ben nooit officieel bij mijn moeder uit de kast gekomen, toch weet ze het en begrijpt ze het. Dima’s ouders weten nog altijd niet dat hun zoon homo is."

"In betere tijden treed ik op als dragqueen Zhanna. Ik ga graag naar gayprides, treed op in Charkov en ben meerdere keren aanwezig geweest tijdens de pride in Kiev. Ik heb zelfs een paar keer opgetreden in Amsterdam.
Poetin geeft een andere invulling aan het begrip vrijheid. Als het aan hem ligt, zouden wij onze vrijheid verliezen. Mocht Rusland deze oorlog winnen, dan hoop ik dat de grenzen weer opengaan; nu zijn die gesloten voor mannen tussen de 18 en 60 jaar. Naar verluidt heeft Rusland dodenlijsten opgesteld, met daarop namen van mensen die ‘controversiële dingen’ hebben gezegd of gedaan. Ik vrees dat ik daarop sta. Nadat ik me in 2015 tijdens de Pride in Kiev uitsprak tegen de annexatie van de Krim, ben ik door Russische media herhaaldelijk afgeschilderd als een extremist.
Natuurlijk ben ik bang om me uit te spreken. Ik kan worden neergeschoten of verwond. Toch doe ik het, om te vechten voor onze vrijheid.”

Natalie (18, hij/zij/hen, queer en non-binair) vluchtte uit Derhachi, een stadje in de buurt van Charkov. Ze verblijft momenteel in een lhbtq-opvang in Lviv.

“In de eerste drie weken probeerde ik een keer of drie, vier mijn geboorteplaats te ontvluchten, maar ik kon niemand vinden die me naar het treinstation kon brengen. Ik heb contact opgenomen met een aantal lhbtq-organisaties, maar omdat ze geen chauffeurs kenden in de buurt van Charkov, konden ze me niet helpen.
Ik twijfelde sowieso of ik wel per trein moest reizen. Het is momenteel gevaarlijk. Het risico dat de trein beschoten wordt is groot en de wagons zijn veel te vol en te warm. Uiteindelijk heb ik samen met een vriend van de familie een chauffeur gevonden die ons naar Lviv heeft gereden. We zijn al met al drie dagen onderweg geweest."

"Toen ik klein was, vroeg ik me af of ik een jongen of een meisje was. Rond mijn veertiende voelde ik me meer een jongen, maar dat bleek een fase. Tegenwoordig identificeer ik me niet als één gender, maar als non-binair. Mijn moeder zegt altijd dat ik kan houden van wie ik wil. Mijn vader is vijf jaar geleden overleden. Gelukkig wist hij niets af van mijn seksuele oriëntatie en genderoriëntatie. Hij was al agressief zonder te weten dat ik tot de lhbtq-gemeenschap behoorde.
Als Rusland de oorlog wint, kan iedereen in dit land mensenrechten op hun buik schrijven. In dat geval verhuis ik permanent naar een ander land. Ik wil niet leven in een land waar vrijheid niet bestaat.
Mijn plan is nu om naar Vilnius in Litouwen te gaan. Ik ben geboren met een gespleten lip en gehemelte en daar schijnt een goede dokter te zijn die misschien mijn kaak kan opereren. Ik weet dat ik vrij jong ben om alleen te reizen, maar het is niet de eerste keer dat ik dit doe. Als introvert persoon ben ik sowieso niet zo sociaal, mede door mijn lichamelijke beperking.”

Binnenhuisarchitect Timyr Tolchin (31) en visagist Maksym Pustovoit (41) verlieten Kiev nadat hun buurt werd geraakt door een raket. Ze verblijven momenteel in Lviv, in een restaurant waar veel mensen uit de lhbtq-gemeenschap onderdak hebben gevonden.

Maksym: “We lieten niet alleen ons appartement achter, maar ook onze huisdieren, twee slakken genaamd Zita en Gita. Volgens mij overleven ze het niet zo lang alleen, maar we konden alleen een kleine rugzak en belangrijke documenten meenemen. Overal om ons heen zagen we verwoesting. Het was zo eng. Mijn vader overleed de week voor de oorlog begon aan een maagbloeding, mijn moeder en broer wonen nog in Dnipro [stad in het oosten van Oekraïne – red.]. Ik maak me veel zorgen om ze. Ik bel ze letterlijk elk uur.”
Timyr: “Met mijn vader heb ik geen contact. Hij is een Rus en heeft eigenlijk nooit deel uitgemaakt van mijn leven. Mijn moeder woont in Israël.
In Oekraïne zijn wij als stel niet erg vrij. Zouden we hand in hand over straat gaan, dan zouden mensen constant commentaar op ons hebben. In dit land worden mensen uit de lhbtq-gemeenschap gediscrimineerd en in sommige gevallen zelfs gedood.”

Maksym: “Als je als man in de make-upindustrie werkt, zoals ik, gaan Oekraïners er automatisch van uit dat je homo bent. Momenteel worden lhbtq-organisaties hier op geen enkele manier gesteund door onze overheid. Het meeste geld komt uit het buitenland. We hebben wel een pride in Kiev, maar die is niet zo vrij als mensen denken. Het stadsdeel waar die plaatsvindt wordt volledig afgesloten van de rest van de stad en er is veel politie aanwezig om ons te beschermen. Het is niet mijn idee van vrijheid vieren.
Onze grote angst is dat de lhbtq-gemeenschap het niet zal overleven als Rusland de oorlog wint. In de door Rusland bezette gebieden vindt al geweld plaats tegen onze community. Ik wil me niet eens voorstellen hoe het zou zijn om onder de Russische wet te leven. Dat is een onmogelijke gedachte.”

Olena Shevchenko (39, zij/haar) en Anastasia Gerasymenko (36, zij/haar) verblijven in een tijdelijke huurflat in Lviv. Voor de oorlog woonden ze in Kiev, waar ze beiden voor ngo’s werkten [niet-gouvernementele organisaties – red.]. Olena voor lhbtq-organisatie Insight, Anastasia onder meer voor de organisatie achter de Women’s March.

Olena: “We zijn nu bijna vier jaar samen, maar helaas is er in Oekraïne geen wet die een geregistreerd partnerschap of huwelijk voor ons mogelijk maakt. Dat maakt ons erg kwetsbaar in de situatie waarin we nu leven. Als een van ons iets overkomt, kunnen we ons niet beroepen op een familieband.”
Anastasia: “We hebben besloten om tijdens de oorlog in Oekraïne te blijven om anderen uit de lhbtq-gemeenschap te helpen. We hebben twee opvangcentra opgericht in het westen van het land: één in Lviv en één in Chernivtsi. Ze fungeren als onderduikadressen voor mensen die de oorlog ontvluchtten en steun nodig hebben. We voorzien in huisvesting, voedsel, medicijnen en andere behoeften. Ook bieden we psychologische hulp en is er een advocaat die mensen helpt die juridische ondersteuning nodig hebben. We helpen veel mensen de grens over te steken en tijdelijke huisvesting te vinden in Europa.”

Olena: “De grootste angst is de mogelijke bezetting door Rusland, wat zal leiden tot onderdrukking van onze gemeenschap. Daarnaast vermoed ik dat ik op de dodenlijst van Poetin sta. Eigenlijk ben ik daar zeker van, gezien mijn positie als activist en mensenrechtenverdediger. Voor de oorlog was het in Oekraïne al ingewikkeld om openlijk lhbtq-activist te zijn. Ik ben meerdere keren slachtoffer geworden van een haatmisdrijf en die gevallen zijn nog steeds niet onderzocht. Mijn persoonlijke informatie werd verspreid op sociale mediakanalen, zelfs de adresgegevens van mijn ouders werden openbaar gemaakt.
Wanneer de oorlog eindigt, vrees ik dat we met ons mensenrechtenwerk weer helemaal van vooraf aan moeten beginnen. Mijn enige hoop is nu dat we dit allemaal overleven en dat we terug naar huis kunnen keren – als er tenminste nog een huis over is.”

Anton Levdyk (44, hij/hem) is programmamanager bij lhbtq-organisatie Fulcrum. Alexander (34, hij/hem) is visagist. Ze verlieten Kiev op de dag dat de oorlog begon en verblijven momenteel in de kleedkamer van een restaurant in Lviv.

Anton: “Het is in Oekraïne lastig om deel uit te maken van de lhbtq-gemeenschap. Je kunt nooit zo openlijk jezelf zijn als je zou willen. Fysieke aanraking in het openbaar is gevaarlijk: met een knuffel riskeer je in sommige steden al te worden aangevallen.”
Alexander: “Anton en ik lopen niet hand in hand over straat. Wel heb ik met mijn vrienden gedeeld dat we een relatie hebben. Ik dacht dat zij daar geen problemen mee zouden hebben, maar veel van hen keerden me de rug toe. Sommigen kende ik al meer dan vijf jaar. Het kwam als een schok.”

Anton: “In Kiev was de sfeer in het algemeen iets relaxter, al hing dat wel af van het deel van de stad.”
Alexander: “Ik werkte als visagist en ging soms met een subtiele smokey eye over straat, al was dat wel alleen mogelijk in het centrum van de stad.”
Anton: “De oorlog met Rusland maakt me bang. Ik maak me met name druk om de nieuwe wapenwetten. Oekraïners kunnen nu legaal wapens aanvragen, waardoor kleine burgerregimes ontstaan. Een paar jaar geleden waren er tijdens Pride mensen die op ‘lhbtq-safari’ gingen: het kwam erop neer dat ze op ons jaagden, bij wijze van vermaak. Ik wilde al geen homo zijn in het Oekraïne zoals we dat kenden, maar na de oorlog zal onze zaak waarschijnlijk weer helemaal onderaan de prioriteitenlijst komen te staan. Het Westen zou druk moeten uitoefenen om te zorgen voor gelijke rechten voor álle Oekraïners. In het beste scenario wordt Oekraïne deel van de Europese Unie. Voor ons zou dat veiligheid betekenen.”

Stanislav (20) en Sasha (21, transgender, zij/haar) ontmoetten elkaar acht maanden geleden online. Sasha woonde tot voor kort in Cherson, een havenstad in het zuiden van Oekraïne. Momenteel verblijven ze beiden in Lviv.

Sasha: “We hebben elkaar voor het eerst ontmoet op 25 februari, de tweede dag van de oorlog. In Cherson, waar ik woonde, waren veel explosies. Stanislav is me komen ophalen om me naar een veiligere plek te brengen.”
Stanislav: “Onderweg naar Sasha werd ik aangehouden door de politie, die me vroeg wat ik in Cherson kwam doen. Ik zei dat ik een meisje kwam ophalen. Toen ik Sasha had opgepikt liepen we dezelfde agenten opnieuw tegen het lijf. Ze reageerden verrast. ‘Dit is een jongen, je ging toch een meisje ophalen?’ Ik heb ze uitgelegd wat een transgender persoon is. Ze vonden het een beetje gek, maar ook grappig.”

Sasha: “Na een lange reis kwamen we aan in Lviv. We verbleven eerst in een regulier asielzoekerscentrum, vervolgens kort bij een vriend en uiteindelijk zijn we verhuisd naar een speciale opvang van de lhbtq-organisatie Insight. Die vonden we via social media.”
Stanislav: “Voorlopig blijven we in de opvang in Lviv. Het is nu wachten tot een vrijwilliger van Insight Sasha kan ondersteunen bij het oversteken van de grens.”
Sasha: “Stanislav gaat niet met mij mee, omdat hij als man het land niet uit mag. Zelf ben ik sinds juli 2021 in transitie, al heb ik nog een ‘m’ in mijn paspoort staan. Ik heb nu nog één fles hormonen over waar ik drie tot vier weken mee kan doen. Het is bijna onmogelijk als trans persoon een vrijstelling van dienstplicht te krijgen, ook al zou ik helemaal niet van nut zijn voor het leger. Ik ben niet sterk en als ik plots moet stoppen met mijn medicatie, is dit gevaarlijk voor mijn gezondheid. Ook al begin ik er steeds vrouwelijker uit te zien, in het openbaar gebruik ik liever de voornaamwoorden ‘hij/hem’. Dat is veiliger.”

Monro (44, zij/haar, trans persoon) is in Oekraïne een bekende dragqueen. Ze woonde met haar twee katten in Kiev, maar vertrok op 6 maart naar Rivne, waar het veiliger zou moeten zijn.

“Ik kan het land niet uit als trans vrouw, want ik heb een ‘m’ in mijn paspoort. Eerlijk gezegd wil ik het land ook niet uit. Ik verblijf nu in Rivne, waar ik tijdens de oorlog als vrijwilliger zou kunnen werken, verder is er niet veel te doen. Als de oorlog voorbij is, keer ik terug naar Kiev. Daar voel ik me meer thuis.
Ik ben in Oekraïne redelijk bekend, omdat ik openlijk transgender ben en een eigen YouTube-kanaal heb. Mijn identiteit is hier geen geheim. Doordat ik op tv te zien was, word ik voor mijn gevoel meer geaccepteerd. Mensen zien mij niet als ‘een transgender’, maar gewoon als Monro.
Ik heb me lange tijd erg verward gevoeld als trans persoon. Ik woonde in een nogal homofoob deel van de stad en leefde een soort dubbelleven. Pas toen ik als dragqueen begon op te treden, voelde ik me voor het eerst echt mezelf."

"Na de revolutie in 2014 nam de Oekraïense regering zich voor het land toleranter te maken tegenover de lhbtq-gemeenschap, maar er worden slechts babystapjes gezet. We weten allemaal dat de Pride in Kiev door het grootste deel van de bevolking niet wordt geaccepteerd. Vooral op het vlak van onderwijs over lhbtq personen is er een hoop ruimte voor verbetering. Dat zou immens kunnen helpen in het verbreden van de acceptatie van onze gemeenschap.
Ik ben ervan overtuigd dat Rusland de oorlog niet zal winnen. Ik geloof in onze overwinning. In oorlogstijd vervaagt de verdeeldheid tussen verschillende groepen en gemeenschappen. We staan nu samen op tegen de vijand in de hoop samen te overleven.”

Tamara Khrustalova (43, zij/haar) en Natalia Kravchenko (46, zij/haar), hun zoons Glib (12) en Oleksii (11) en hun twee katten, Tima en Rysia vluchtten vanuit Kiev naar Lviv.

Tamara: “We zijn al 15 jaar samen en vinden lhbtq-rechten beiden erg belangrijk, maar je zult ons niet tegenkomen bij pride of tijdens een demonstratie. Ik wil niet in de problemen komen; ik heb een gezin. Er zijn mensen die naar de pride parade komen puur om lhbtq’s aan te vallen. Ook al is er veel politie aanwezig om dit te helpen voorkomen, het gebeurt nog steeds.
Deel uitmaken van de lhbtq-gemeenschap in Oekraïne is erg moeilijk. In het openbaar praten we er niet echt over. Zelfs onze twee zonen zijn er niet van op de hoogte dat hun moeders lesbisch zijn. Ze kunnen het denk ik wel raden, maar we hebben het ze nooit expliciet verteld. We zijn bang dat ze het anders op school zullen delen met klasgenoten en dat die het vervolgens doorvertellen aan hun ouders. Je weet gewoon nooit hoe mensen zullen reageren. Met die last willen we onze kinderen niet opzadelen."

"Tot voor kort voelden we ons een normaal gezin, met een normaal leven. We tonen alleen geen genegenheid in het openbaar. Elkaars hand vasthouden kan wel – waarschijnlijk denken mensen dan dat we vrienden zijn – maar we kunnen elkaar niet kussen op straat.
Ik heb wel het gevoel dat de lhbtq-gemeenschap er tijdens de oorlog echt voor elkaar is – en voor anderen. Dat is prachtig om te zien. Zelf werk ik momenteel bij een speciale vluchtelingenopvang in Lviv, opgezet door lhbtq-organisatie Insight. Ik maak schoon, doe boodschappen en koop medicijnen. Samen met het team probeer ik bijvoorbeeld specifieke medicatie voor trans personen te importeren uit Duitsland, omdat niet alles hier verkrijgbaar is. Ook proberen we medicijnen en andere middelen te verzenden naar de steden die momenteel worden belegerd.”

Olesya Shnip (38, zij/haar) is maatschappelijk werker. Haar partner, de Russische Evgeny Sokolov (46, hij/hem, trans persoon) is kunstenaar, houtbewerker en taalkundige. Ze verblijven momenteel in een opvangcentrum in Lviv.

Evgeny: “We leerden elkaar online kennen in 2012, maar pas in 2016 hebben we voor het eerst fysiek afgesproken. In Rusland, waar ik toen nog woonde. In maart 2021 ben ik naar Kiev verhuisd. Ik wilde al een tijdje weg, Rusland is gewoon geen vrij land. Olesya en ik hadden goede hoop voor onze toekomst én voor die van Oekraïne. We hadden het gevoel dat een lidmaatschap van de Europese Unie in zicht was, waarmee het voor ons misschien zelfs mogelijk zou worden te trouwen.
Toen de oorlog begon, woonden we nog dicht bij Kiev. De eerste dagen bleven we, om als vrijwilligers te helpen bij de verdediging van het grondgebied. Op een dag zagen we iets uit de lucht vallen wat op sneeuw leek. Het bleek as te zijn van een Russisch vliegtuig dat door het Oekraïense leger uit de lucht was geschoten. Op dat moment wisten we dat het tijd was te vertrekken. Momenteel verblijven we met onze hond in een opvang in Lviv. We slapen op de grond, maar zijn in ieder geval veilig."

Olesya: “Eindigt de oorlog, dan gaan we terug naar onze eigen stad om die weer op te bouwen. Duurt-ie nog langer voort, dan gaan we op zoek naar veiligheid in het buitenland. Het liefst een land waar de lhbtq-gemeenschap meer rechten heeft. Hoewel de situatie de afgelopen jaren iets is verbeterd, is Oekraïne een erg homofoob land. Tijdens de pride-maand een paar jaar terug werden we in elkaar geslagen door een groep rechts-extremisten. Zelfs toen ze de vingers van een van onze vrienden braken, greep de politie niet in.”
Evgeny: “Veel mensen uit de lhbtq-gemeenschap zijn tijdens deze oorlog bij het leger gegaan. Ergens denk ik dat de oorlog ons dichter bij elkaar heeft gebracht. Voor sommige mensen doet onze geaardheid en gender er ineens minder toe.”

Vertaling: Martijn Kamphorst / Met dank aan Lenny Emson, directeur van Kyiv Pride, zonder wiens hulp dit artikel niet tot stand was gekomen.