Russische roulette: over de hivepidemie in Rusland

Hier daalt het aantal nieuwe hiv-infecties, maar in Rusland wordt de homogemeenschap juist getroffen door een epidemie. Omdat hiv in Rusland wordt ontkend is een onschuldige vrijpartij daar ineens een ongelofelijk risico.

“Ik geloof niet echt dat condooms je beschermen tegen hiv.” Dat zegt Vladislav Ivanov, een 34-jarige hotelmedewerker uit Moskou. Hij is een van de - naar schatting - anderhalf miljoen mensen in Rusland die leven met hiv.

Zoals zoveel anderen wordt Vladislav niet behandeld, en loopt hij dus het risico anderen te besmetten. Daar lijkt hij zich echter geen zorgen om te maken. “Ik gebruik geen condooms, want daar hou ik niet van”, vertelt hij. “De meeste mensen die ik ken geloven toch niet dat condooms beschermend werken. In Rusland worden ze alleen gezien als anticonceptiemiddel.”

Vladislavs houding is angstaanjagend. Toen hij afgelopen maart de diagnose kreeg was hij vrij kalm. Tot dat moment was hij er niet eens van overtuigd dat hiv überhaupt bestond. Daarom had hij onbezorgd onbeschermde seks met een seropositieve man. “Op tv zag ik ooit een programma waarin het bestaan van hiv ontkend werd. Ik maakte me dus geen zorgen.”

Sinds zijn diagnose heeft Vladislav zich meer in het virus verdiept, maar dat heeft hem naar eigen zeggen alleen maar meer verward. Hij zegt nu wel zeker te weten dat hij zijn hiv-status beter geheim kan houden. Vladislav is al eerder een baan kwijtgeraakt toen zijn werkgever achter zijn status kwam. Omdat hij bang is voor een soortgelijke situatie is zijn naam gefingeerd en wil hij niet gefotografeerd worden.

Dates via apps blijken vaak een val: “Er stonden boze mannen met honden klaar”

‘Verboden voor flikkers’
Vladislavs verhaal legt een groter probleem bloot. Volgens de World Health Organisation (WHO) en het hiv/aidsprogramma van de Verenigde Naties (UNAIDS) werden in 2016 meer dan 103.000 nieuwe gevallen van hiv in Rusland vastgesteld. Dat is 5% meer dan het jaar ervoor. Naar schatting leven daarnaast nog eens een half miljoen mensen met hiv in Rusland zonder het te weten.

Oost-Europa en centraal Azië zijn de enige regio’s ter wereld waar per jaar het aantal nieuwe hiv-infecties stijgt. Rusland is wereldwijd goed voor 8 van de 10 nieuwe infecties. Volgens schattingen van Phoenix Plus, de enige non-profitorganisatie die in Rusland focust op mannen die seks hebben met mannen, leeft zo’n 20% van de homomannen in Rusland met hiv. Dit jaar zal dit volgens prognoses tot 30% gestegen zijn. Verklaring? De situatie waarin Russische homo’s leven.

We kennen allemaal de verschrikkelijke verhalen van homovervolging in Rusland. Poetin en andere prominente politici gebruiken homofobie om hun politieke plannen door te drukken. Iemand die in Rusland Grindr opent ziet veel meer anonieme profielen dan gewoonlijk. Veel gebruikers bieden op hun profiel seks tegen betaling aan. Het veld met hiv-status wordt meestal niet ingevuld.

Boze mannen met honden
Op weg naar een afspraak in het LHBT+ Centrum van Moskou, niet veel meer dan een kamer in een onopvallende woonwijk, komen we langs een bakkerij. Een tolk vertaalt een bord in de etalage: ‘Verboden voor flikkers’. Evgeny Pisemskiy, programmahoofd van Phoenix Plus, is niet verbaasd. “Er zijn wel meer winkels die zo’n bord hebben.”

Eenmaal aangekomen in het LHBT+ Centrum ontmoeten we Alexander Zhelezkin, een 30-jarige sociaal werker uit een klein dorpje. Hij ziet er gevaarlijk dun uit, maar is charmant en heeft sprankelende ogen. Alexander vertelt dat hij nu vijf jaar openlijk homoseksueel is. “Sommige mensen willen niets meer met me te maken hebben, of zeggen dat ze me haten. Mijn moeder zei dat ik een moeilijk leven heb gekozen. Ze hoopt dat ik zal veranderen, en weer ‘normaal’ zal worden. In Rusland denkt men dat homoseksualiteit besmettelijk is.”

Hoewel er veel op Alexander is gescholden, heeft hij niet te maken gehad met fysiek geweld. Hij denkt zelf omdat hij geen gebruikmaakt van dating apps. Alexander heeft vrienden die wel apps gebruiken en zij hebben nare dingen meegemaakt.

“Ze zijn in elkaar geslagen en gechanteerd. Ze denken met een leuke jongen af te spreken, maar worden in de val gelokt. Toen een vriend van me onlangs naar een date ging, bleek het een val: er stonden tien boze mannen met honden klaar. Hij moest 50.000 roebel (zo’n € 700, red.) betalen om weg te mogen.”

Het valt op hoe kalm en bijna nonchalant Alexander erover vertelt. “Dat is omdat ik het zó vaak hoor. Ik kijk er niet meer van op.” Alexander heeft geen hiv, maar slikte PEP omdat hij onlangs onveilige seks heeft gehad. “Ik probeer condooms te gebruiken, maar ik heb weleens een ongelukje.”

Hij vertelt dat er amper informatie beschikbaar is over hiv-preventiemethodes als PEP, en al helemaal niet hoe je eraan kunt komen. Inmiddels heeft hij ontdekt dat PEP in feite hiv-medicatie is, dus haalt hij de pillen bij een apotheek.

Als iedereen gebruik zou maken van hiv-medicatie, zou dat het aantal nieuwe infecties in Rusland flink terugdringen. Maar dan zouden de Russen zich wel allemaal eerst moeten laten testen, en dat is niet zo eenvoudig. Alexander Shumilov, medewerker van hiv-hulpgroep La Sky vertelt dat Russische homomannen zich amper laten testen. Niet alleen door het gebrek aan informatie, maar ook vanwege sociaal stigma en homofobie. Als de test positief is, dan wordt hen gevraagd hoe ze het hebben opgelopen. Als een man toegeeft dat hij seks heeft gehad met een man, wordt hij geregistreerd met ‘code 103’. Die informatie is inzichtelijk voor de politie en het ministerie van Binnenlandse Zaken. Volgens de officiële cijfers is slechts 2% van de bevolking geregistreerd onder code 103. Dat percentage wekt de suggestie dat mensen niet eerlijk antwoorden. “Ik schat dat 90% van de mannen in zo’n geval liegt”, vertelt Alexander.

“Journalisten zijn bang. De anti- homopropagandawet zorgt voor complete stilte over hiv en homoseksualiteit”

Omdat hiv door die verstoorde cijfers geen probleem onder homo’s lijkt, wordt er niet ingegrepen. In een recente voorlichtingscampagne over hiv werd niet eens gesproken over homoseks. Ondertussen leeft een grote groep mannen verder met hiv zonder diagnose of behandeling. Mensen worden daardoor zelfs ziek. Volgens WHO en UNAIDS zijn er tussen januari en juni van 2017 in Rusland 14.631 mensen overleden aan de gevolgen van aids. Dat is 13,5% meer dan de zes maanden ervoor.

Buitenlandse ziekte
We praten verder met Evgeny Pisemskiy, programmahoofd van Phoenix Plus. Hij leeft al achttien jaar met hiv. Hij leerde zijn partner kennen bij een hulpgroep en besloot dat hij voortaan andere mannen met hiv steun wilde bieden. Hij richtte in 2006 Phoenix Plus op. De organisatie ondersteunt mannen die hiv, deelt zelftests uit, verspreidt folders met informatie en runt al jaren een Russische website met info over hiv. Phoenix Plus wordt financieel gesteund door onder andere de Elton John Aids Foundation (EJAF), maar alleen op onofficiële wijze. “In Rusland wordt homoseksualiteit en hiv gezien als afkomstig uit de westerse wereld. Als EJAF ons officieel zou steunen, zou de stichting beschuldigd kunnen worden van de verspreiding van een buitenlandse ziekte”, legt Evgeny uit.

“Af en toe organiseert Phoenix Plus medische bijeenkomsten voor artsen en verpleegsters”, vertelt Evgeny. “We vragen altijd: wat moet er gebeuren om de hiv-epidemie in Rusland een halt toe te roepen? Artsen beginnen dan vaak over geneesmiddelen, behandelmethoden en condooms, maar volgens mij is dat niet het belangrijkste. We kunnen de epidemie alleen stoppen als we het stigma rondom LHBT’s wegnemen.”

Samen met Ilya, een 21-jarige medewerker van Phoenix Plus, bezoeken we Voda, een homosauna in Moskou. De sauna is hetzelfde als sauna’s in de Benelux, met een stoomkamer, sauna, whirlpool en privéhokjes voor seks. Het grote verschil is dat hier geen gratis condooms worden verstrekt. Sterker nog: condooms lijken überhaupt niet verkrijgbaar in Voda.

Ilya is verrassend overtuigend en weet aardig wat mannen een zelftest te geven. Toch is het verbazingwekkend hoeveel mannen geen zelftest willen omdat ze niet in hiv geloven. Veel mannen zeggen dat ze op Youtube video’s kijken van orthodoxe priesters die hiv een complot van westerse pharmaceutische bedrijven noemen. Ilya hoort hun verhalen aan met engelengeduld en probeert ze op bewonderenswaardige wijze voor te lichten.

Russen spreken weinig Engels en hebben dus niks aan Engelstalige websites met info over soa’s en hiv.

Hoop
Om achter de oorzaak van zoveel onbegrip en gebrek aan kennis te komen praten we met 29-jarige ex-journalist Boris Konakov. Hij is nu een jaar openlijk homoseksueel én open over zijn positieve hiv-status, met als gevolg dat hij geen werk heeft, en ook door zijn omgeving is verstoten. Inmiddels is hij activist en runt hij een bewustzijnscampagne. Hij legt uit dat weinig Russen Engels spreken en dus niks hebben aan Engelstalige websites met info over soa’s en hiv. Daarbij zijn homo’s vrijwel niet zichtbaar in Russische media. Queer, een kleinschalig Russisch homomagazine, bestaat al tien jaar niet meer. Poetins ‘anti-homopropagandawet’ uit 2013 heeft ervoor gezorgd dat Russische kranten en tijdschriften bijna niet schrijven over homoseksualiteit.

“De enige manier om de hiv-epidemie goed te kunnen bestrijden én mensen voor te lichten is aandacht in de media”, vertelt Boris. “Maar journalisten zijn bang. Die anti-homopropagandawet is zo vaag geformuleerd dat je al schuldig bent als je informatie verschaft. De wet zorgt voor een complete stilte over het onderwerp.”

Boris vertelt dat er in het afgelopen jaar wél berichten over de Tsjetsjeense ‘anti-gay purge’ zijn gepubliceerd. De persconferentie van Maxim Lapunov, een overlever van de homoconcentratiekampen in Tsjetsjenië, werd door sommige media verslagen. Boris hoopt dat dit als katalysator zal werken en er meer geschreven wordt over belangrijke zaken voor de LHBT-gemeenschap. Tot die tijd zal de hiv-epidemie onder homomannen “onzichtbaar” blijven, meent hij.

Als laatste ontmoeten we Sasha Pshunetov en Vlad Kotov, twee verliefde jongens van 19 jaar oud. Ze ontmoetten elkaar in juni in een nachtclub. Sasha heeft hiv, maar is undetectable, Vlad is seronegatief. Hij vertelt ons dat hij over Sasha’s status werd gewaarschuwd, maar dat hij er veel over heeft gelezen en zich niet liet afschrikken.

Dan zegt Sasha iets dat we in al onze gesprekken met homomannen en -organisaties in Rusland niet eerder hebben gehoord: “Ik ben trots op mijn seksualiteit. Iedereen weet ervan. Ik heb het iedereen op school verteld. Mijn vrienden waren in shock, maar lieten me niet in de steek.”

In de toekomst wil het stel gaan samenwonen. Sasha: “We houden van elkaar en maken samen langetermijnplannen. We dromen van een bruiloft.” Zo laten twee 19-jarige jongens zien dat er toch nog hoop is voor LHBT’s in Rusland.

Meer info over de Elton John Aids Foundation vind je op ejaf.org.

Tekst: Matt Cain
Foto’s: Irina Minina