‘Welcome to Chechnya’ maakt je verdrietig, woedend en opstandig

In zijn nieuwste documentaire Welcome to Chechnya laat David France zien hoe onwelkom homo’s zijn in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië. “Een wake-upcall van jewelste”, aldus filmjournalist Nico van den Berg, die de film als een van de eersten zag. 

Een paar weken geleden maakte Amnesty International het schokkende nieuws bekend dat in Tsjetsjenië de politie een nieuwe aanval op homoseksuelen heeft ingezet. Begin 2017 zorgde de eerste berichten over het opsluiten van homo's in Tsjetsjeense kampen nog voor veel ophef in de media en de politiek. Maar op een enkel krantenbericht na lijkt de ophef nu te zijn verdwenen. Een opzienbarende en schokkende documentaire lijkt gelukkig iedereen weer wakker te schudden.

Welcome to Chechnya. Met deze ironische titel laat filmmaker David France in zijn nieuwste documentaire zien hoe onwelkom homo's in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenië zijn. Dat dit een understatement is, blijkt wel uit de gruwelijke verhalen die erin voorbijkomen. France heeft een aantal slachtoffers bereid gevonden om – geheel onherkenbaar – te vertellen over de martelingen, de kampen en de vervolging die ze hebben moeten doorstaan, alleen maar omdat ze op mannen vallen.

Volgens schattingen zijn er de afgelopen jaren honderden mannen vastgezet. Een nog onbekend aantal daarvan is om het leven gekomen.

Dat de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov weinig op heeft met homo's en lesbiennes blijkt wel uit interviews met westerse media vorig jaar, waarin hij ontkende dat er homoseksuele mannen in zijn land leefden. En als ze er toch waren, dan moesten ze uit de weg worden geruimd om van Tsjetsjenië een 'zuivere' staat te maken. Volgens schattingen zijn er de afgelopen jaren honderden mannen vastgezet, waarvan een nog onbekend aantal om het leven is gekomen. En als ze al weten te ontkomen, dan worden ze vaak verstoten door familie of buurtgenoten.

France is voor Welcome to Chechnya niet over een nacht ijs gegaan. Zo maakte hij gebruik van de allernieuwste special effects om de gezichten van de mannen die hun verschrikkelijke ervaringen voor de camera vertellen digitaal zodanig te veranderen dat ze volstrekt onherkenbaar zijn geworden. Het zijn dezelfde miljoenen kostende technieken die Martin Scorsese recent nog gebruikte om in The Irishman Robert De Niro en Al Pacino tientallen jaren jonger te laten lijken. Alleen gaf France de kwetsbare Tsjetsjeense mannen hiermee juist een compleet nieuw uiterlijk, waarmee ze zich veilig genoeg voelden om hun pijnlijke verhalen met ons te delen. Normaal gesproken zien we dan mannen in een donkere hoek zitten, maar met deze nieuwe methode kun je je als kijker veel meer identificeren met de slachtoffers. Ze krijgen letterlijk en figuurlijk een gezicht.

De nieuwe film van France is het derde deel van een drieluik over wat hij zelf 'outsider activism noemt'. Zijn eerste film, How to survive a plague (2012) was een indrukwekkend portret van de activistische internationale beweging ACT UP en hun strijd tegen de aidsepidemie in de jaren '80 en '90. Voor deze film kreeg hij zelfs een Oscarnominatie. In zijn tweede film, The death and life of Marsha P. Johnson (2017), richtte hij zijn camera op een aantal van de eerste activisten die streden voor gelijke rechten voor transgender personen. En na zijn nieuwste film in deze trilogie, over de structurele homovervolging die nu vlak onder onze neus plaatsvindt, kun je France niet anders zien als een unieke chroniqueur van de moderne LHBT-geschiedenis.

In zijn vorige twee films maakte David France nog veelvuldig gebruik van archiefmateriaal, wat de documentaires meteen een minder urgent karakter gaf. Zeker omdat de afgelopen jaren in de meeste westerse landen de rechten voor de LHBT-gemeenschap fors zijn verbeterd en de levensverwachting voor hiv- en aidspatiënten flink is toegenomen. Het zijn verhalen over een strijd die daadwerkelijk wat positiefs heeft opgeleverd. In het geval van Welcome to Chechnya is de conclusie een stuk somberder. Het is geen optimistisch stemmende terugblik, maar een grimmige dreun in je gezicht die je verdrietig, woedend en opstandig maakt. Hier geen nostalgische archiefbeelden, maar groezelige video-opnames van beveiligingscamera's en verborgen mobiele telefoons die laten zien hoe homo's met grof geweld worden aangevallen. Hiertegenover staat een enkel moment van geluk, wanneer een vervolgde homoseksuele man met hulp van een Russische LHBT-organisatie Tsjetsjenië weet te ontsnappen en wordt herenigd met zijn al eerder gevluchte vriend. Het is een klein lichtpunt in een verder asgrauw verhaal.

David France heeft met ‘Welcome to Chechnya’ een wake-upcall van jewelste gemaakt.

France laat op onthutsende wijze zien met wat voor een stom toeval de homovervolging eigenlijk begon. Tijdens een inval in een drugspand krijgt de politie een mobiele telefoon in handen waar seksuele foto's van naakte mannen opstaan. Het is een kwestie van tijd voordat de politie deze mannen heeft opgepakt, waarna er onder grote druk meer namen van homo's worden genoemd en zo de vervolging pas echt goed op gang kan komen.

De continue angst waar homo's en lesbiennes in Tsjetsjenië mee moeten leven, wordt door France niet alleen invoelbaar gemaakt door een aantal hartverscheurende levensverhalen, maar ook door te laten zien hoe het een groep Russische activisten lukt om tientallen homo's en lesbiennes uit Tsjetsjenië te laten ontsnappen, om uiteindelijk in een 'safe house' in Rusland te belanden. Daar kunnen ze even op adem komen, ook al liggen de trauma's voelbaar aan de oppervlakte. De situatie is beter dan waar ze vandaan komen, maar onder het regime van Poetin, die elke vorm van 'homopropaganda' de kop indrukt, is ook Rusland voor homoseksuelen een plek waar getreiterd en in elkaar geslagen worden onbestraft blijft. De documentaire laat ook zien dat ondanks de liefde in het opvanghuis veel gevluchte Tsjetsjeense homo's daar maar kort blijven. Het hogere doel is om ze met hulp van de internationale contacten van de activistische LHBTQ-groep uiteindelijk in veilige gebieden als Canada of de EU te krijgen.

Op het Sundance filmfestival in de VS was er na afloop een staande ovatie voor de makers en voor een van de hoofdpersonages die het land kon ontvluchten en bij de wereldpremière aanwezig was. Ook het prestigieuze filmfestival in Berlijn zal de documentaire eind februari vertonen. Er is helaas nog niet bekend of Welcome to Chechnya in Nederland te zien zal zijn. In elk geval heeft David France met zijn film een wake-upcall van jewelste gemaakt.

Coverbeeld: © Public Square Films / Berlinale