Zelfdoding in de lhbtq-gemeenschap: “Het blijft schokkend hoe vaak het voorkomt”

Journalist Maarten Dallinga maakte Verstrikt, een invoelbare podcast over zelfdoding. Voor mensen als hijzelf, die ermee worstelen of hebben geworsteld, voor hen die er iemand aan zijn verloren en hen die het proberen te voorkomen, maar vaak niet weten hoe. Winq-hoofdredacteur Martijn Kamphorst, die zijn moeder verloor aan suïcide, gaat met hem in gesprek.

Een van de moeilijkste aspecten van zelfdoding is erover praten, zo heb ik aan den lijve ondervonden. Begin 2019 gaf mijn moeder de hoop op een leuker, lichter leven definitief op en het duurde jaren voor ik de kracht kon vinden daarover te schrijven.

Haar leven bestond voor een aanzienlijk deel uit diepe dalen. Ook de spaarzame pieken trek ik achteraf soms in twijfel. In haar laatste maanden zei ze met enige regelmaat dat zelfs de momenten waarop het ogenschijnlijk goed met haar ging een leugen waren. Dat ze acteerde, om ons de indruk te geven dat ze het probeerde, maar dat haar dat steeds minder goed lukte.

Ongeveer een maand voor haar overlijden vertelde ze mijn twee broers en mij dat ze een tijd terug bij haar huisarts voorzichtig had geïnformeerd of euthanasie voor haar een optie was. Die begreep het wel, zei dat het misschien mogelijk was, gezien de indrukwekkende lijst pillen en therapievormen die op mijn moeder weinig tot geen invloed hadden gehad. Kort na hun gesprek was haar huisarts naar de andere kant van het land verhuisd. Aan de vervanger had ze het niet meer durven vragen.

We schrokken van haar bekentenis, maar ik herinner me haar te hebben gezegd dat ik het begreep. Ik vroeg haar ons er in ieder geval bij te blijven betrekken. Te blijven praten. Ze zou het proberen, zei ze. Maar na ons gesprek is ze in bed gaan liggen en tot ze definitief stopte met ademen, hebben we haar daar niet meer uit weten te verleiden. Op 4 januari 2019 vond mijn jongste broer haar levenloze lichaam. Het vooruitzicht van nog een hopeloos jaar was haar te veel geworden.

Menig vriend of naaste heeft me sindsdien gevraagd of ik deze gebeurtenis ‘een plekje heb kunnen geven’. Ik zal dat denk ik nooit zo ervaren. Ik prijs me gelukkig met een lieve vriend, vader, broers en een paar vrienden met wie ik erover heb leren praten. Tegelijkertijd verberg ik nog regelmatig de waarheid voor nieuwe of vage kennissen. Wanneer ze mij vragen ‘wat ik ga doen voor Moederdag’, lieg ik mijn moeder soms levend. Ik wil hen niet overvallen met zo’n groot antwoord op zo’n kleine vraag, maar vooral wil ik soms niet die jongen zijn wiens moeder niet meer verder kon leven, zelfs niet voor haar kinderen.

grote doodsoorzaak

Journalist Maarten Dallinga, die een Tegel won voor zijn podcast Anoniem Intiem, waarin hij in gesprek ging met bezoekers van ‘mannenontmoetingsplekken’, gaat in zijn nieuwe podcast zelf met de billen bloot. Hij maakte Verstrikt in eerste instantie om aandacht te vestigen op een van de grootste, maar minst besproken doodsoorzaken onder Nederlandse jongeren: suïcide. In 2018 stierven er in Nederland volgens het CBS 1829 mensen aan. Ter vergelijking: dat is bijna drie keer zoveel als het aantal verkeersdoden in datzelfde jaar. Toch is praten over de eerste doodsoorzaak een stuk moeilijker.

Al snel ontdekte Maarten dat hij er niet aan ontkwam om ook zijn eigen worsteling met gedachtes over de dood als uitweg, als verlossing, aan bod te laten komen. De eerste minuten van aflevering één bevinden we ons daarom in Maartens huis in Utrecht. Op zijn bank, tussen zijn ouders, waar hij hen voor het eerst vertelt dat hij inmiddels bijna acht jaar terug niet meer verder wilde leven.

In zijn podcast vraagt Maarten zichzelf hardop af hoe die gedachten zich in hem nestelden. Waren het zijn gevoelens voor mannen, het feit dat hij die een plek moest geven binnen een christelijk milieu of was het misschien meer een existentiële worsteling: de zoektocht naar de zin van het leven? Stelt hij zich niet aan, vraagt hij zichzelf ook. Heeft hij wel recht op deze gedachten, wanneer er mensen zijn die in zijn ogen zoveel erger hebben meegemaakt? Een eenduidig antwoord op de waaromvraag vindt hij niet. Waarschijnlijk bestaat dat niet.

Voor we in gesprek gaan, vraagt Maarten me waarom ik hem benaderde voor dit interview. De podcast verscheen immers november vorig jaar en hij is er inmiddels al door veel grote, landelijke media over geïnterviewd. Een concreet antwoord heb ik niet voor hem paraat. Ik noem de schrikbarende cijfers omtrent zelfdoding onder Nederlands LHBTQ’s. Volgens cijfers van het SCP uit 2012 heeft bijna de helft van de Nederlandse lesbische, homo- en biseksuele volwassenen ooit gedacht aan zelfdoding. Ruim vijf keer vaker dan de rest van de bevolking. Vier keer vaker dan de rest van Nederland deden zij zelfs een poging. Onder trans personen zijn de cijfers nog zorgwekkender. Zij doen vijf tot tienmaal vaker een poging en denken zevenmaal vaker aan suïcide dan cisgender personen.

Ook beken ik dat ik de podcast pas begin dit jaar durfde te luisteren en dat ik ergens hoop dat dit gesprek zal dienen als een nieuwe stap in mijn verwerking. Zo diep ingaan op deze gebeurtenis met praktisch een vreemde is nieuw voor me.

MAARTEN: “Waarom heeft het meer dan een jaar geduurd voordat je eraan toe was iets te schrijven over het verlies van je moeder, denk je?”

MARTIJN: Door publiekelijk iets te delen over haar overlijden stel ik me open voor een mogelijke nieuwe zee aan steunbetuigingen. Daarom heb ik er afgelopen jaar over gezwegen op social media. Ik had er geen behoefte aan, was er ook een beetje bang voor.

“Waar was je precies bang voor?”
Dat het een terugval zou veroorzaken, maar ook dat het zou overkomen als aandachttrekkerij. Ik ging heel diep bij mezelf te rade waarom ik het überhaupt zou willen delen. Daar kwam ik niet uit en dus besloot ik het niet te doen. Haar social mediaprofielen bestaan daarom ook nog steeds. Ik was er niet klaar voor. Ik denk dat er waarde in kan zitten om er nu alsnog op deze manier met jou over te praten. Het is ook een deeltje schaamte.

“Schaamte waarvoor?”
Dat ze is overleden aan zelfdoding. Niet aan kanker, of een auto-ongeluk. Het zegt heel veel over haar leven, maar ook over dat van mijn broers en mij. Het roept veel vervolgvragen op. Ik heb er lang mee geworsteld niet te willen worden gezien als een medelijdengevalletje – misschien nog steeds wel af en toe. Ik wilde niet dat mensen voorzichtig aan met me zouden doen. In mijn tienertijd, toen mijn moeder al zo depressief was dat ze werd opgenomen in een gesloten instelling, heb ik het daar achteraf gezien ook te weinig met vrienden en klasgenoten over gehad.

“Hoezo achteraf gezien?”
Ik legde mezelf te veel druk op, om het allemaal in mijn eentje te verwerken. Twee jaar terug belandde ik, onder andere daardoor, in een burn-out.

“Waarom zou je je ervoor schamen?”
Ik merk dat ik het moeilijk vind om daar een antwoord op te formuleren, maar toch voel ik die schaamte.

“Je zou kunnen zeggen, depressie overkomt je. Je moeder heeft gewoon dikke pech gehad. Dat kun je jezelf niet aanrekenen. Het zegt niet per se iets over jou. Toch snap ik dat je het zegt. Er rust een groot taboe op suïcidaliteit.”
Ik vraag me soms af of ik genoeg om haar huil. Of ik er meer over moet delen, of ze dat fijner zou vinden. Of ik haar daarmee meer recht doe. Toen ik in die burn-out belandde, voelde ik ook schaamte. Zie je wel, dacht ik, ik kan het allemaal niet aan. Ik vroeg me af of ik dezelfde kant op ging als zij. Werk was ook mijn copingmechanisme om met die kant van mijn leven om te gaan. Tijdelijk niet meer kunnen werken, maakte alles dus extra lastig. Ineens had ik niets om op terug te vallen.

“Ik kan me voorstellen dat het schaamtegevoel voor een groot deel voortkomt uit aannames die mensen hebben over suïcidaliteit. Dat het je eigen schuld is, dat je beter je best had moeten doen, zwak bent. Toch denk ik dat jij iets zou kunnen betekenen door je verhaal juist wel te delen. Daarmee kun je misschien mensen aan het denken zetten en tot inzicht brengen. Dat schaamte niet nodig is, dat je erover kunt praten.”
En dat de rouw zich niet laat regisseren. In aanloop naar haar sterfdag was ik dit jaar heel zenuwachtig voor wat dat met me zou doen. Op de dag zelf was ik echter vrolijk. Ik voelde geen behoefte erover te praten, meer om iets leuks te gaan doen. Tegelijkertijd voelde ik me daar ergens schuldig over. Ik vroeg me af: moet ik dit niet heel anders ervaren? Waarom huil ik nu niet? Ik huil buitengewoon makkelijk om films, muziek, maar om zoiets groots lukt het niet.

Ook jou heeft het uiteindelijk jaren gekost om als journalist iets over zelfdoding te maken. Hoe ontstond het idee voor deze podcast?
“Door een gesprek met een wethouder van de gemeente Oldebroek, waar Wezep onder valt, in het kader van de gemeenteraadsverkiezingen. Zij vertelde me over een opvallende reeks zelfdodingen onder jongeren waar zij in 2014 en 2015 mee te maken hadden gekregen. Het schokte me. In eerste instantie wilde ik er een groot artikel aan wijden voor Omroep Gelderland, maar later vatte ik het idee op het breder te trekken en er een podcastreeks over zelfdoding van te maken.”

Besloot je ook gelijk om het zo persoonlijk te maken?
“Daar had ik echt tijd voor nodig, het was een grote stap om mijn eigen ervaringen met het onderwerp als rode draad te gebruiken. De katalysator was een gesprek met een collega-podcastmaker, die ik belde voor wat advies. Hij zei dat hij het niet zou luisteren als het niet over mezelf zou gaan. In eerste instantie dacht ik: wat een onzin, ook zonder mijn persoonlijke verhaal kan het een goede reeks worden. Dat geloof ik overigens nog steeds. Toch zette het me aan het denken. Naarmate de tijd vorderde, dacht ik steeds meer: als ik wil dat mensen er makkelijker over gaan praten, moet het ook over mezelf gaan.”

Heb je lang met die gedachten aan zelfdoding rondgelopen?
“Jaren. En bijna niemand wist ervan. Het is dan nogal wat om het ineens met duizenden mensen te delen.”

Maakte het de reacties van luisteraars ook enger?
“Het maakte het hele proces spannender. Ik was constant bezig met hoe mensen zouden reageren. Of mijn goede bedoelingen over zouden komen. Ik was, net als jij, bang dat het zou overkomen als goedkoop effectbejag, dat ze me een aansteller zouden vinden. Ik vroeg me af: maak ik het niet te dramatisch? Is mijn verhaal wel erg genoeg? Toch heb ik doorgezet. Maandenlang ben ik ermee bezig geweest en in mijn achterhoofd dacht ik steeds: straks ga ik dit delen met de wereld. Gelukkig waren de reacties meteen goed, warm en lief.”

Hield je ergens rekening met een realiteit waarin er heel weinig reactie op zou komen?
“Nee. Ik had wel een voorgevoel dat het wat los zou gaan maken. Niet dat het zóveel los zou maken, overigens. Ik wist dat ik met dit verhaal veel mensen zou kunnen bereiken en aan het denken zou kunnen zetten. Ik heb uiteindelijk maar één negatieve reactie gezien.”

Wat was de strekking daarvan?
“Het was een tweet van iemand die negatief was over het muziekgebruik en de voice-over, volgens mij. Best een harde tweet. ‘Dankjewel,’ reageerde ik er sarcastisch op, ‘wat een lieve reactie’. Daarna belde hij me ineens, hij had mijn nummer opgezocht. Hij bood zijn excuses aan en besloot daarna meteen zijn tweet te verwijderen.”

Waarom verkoos je deze vorm, een podcast, boven een documentaire of een reeks artikelen?
“Omdat ik podcast het ideale medium vind voor dit thema en deze insteek. Het is zo intiem. Je zit rechtstreeks in iemands oor. Dat past bij de intimiteit van het onderwerp. Het is zo existentieel en persoonlijk. Ik hoor ook van veel mensen dat ze de podcast samen met iemand hebben beluisterd.”
Ik heb de afleveringen eerst alleen beluisterd en ze daarna aangeraden aan mijn broers. Het duurde even voor ik er zelf klaar voor was om ze te beluisteren en ik wilde polsen of ik ze met goed vertrouwen aan hen kon sturen. Ik zou je podcast ook graag een keer samen met hen beluisteren. Misschien opent het nieuwe deuren in ons verwerkingsproces.

Wat was je criterium bij het uitzoeken van geschikte interviewkandidaten?
“Ik zocht naar mensen die het verhaal konden dragen en in staat waren goed te reflecteren op zichzelf. Voor sommige mensen is het nog te vers, al heb ik ook mensen gesproken die er middenin zitten, die nog bijna dagelijks suïcidaal zijn. Ik zocht een mooie mix, qua leeftijd, achtergrond, geslacht.”

Maar niet per se seksuele oriëntatie, terwijl zelfdoding onder LHBTQ personen bovengemiddeld vaak voorkomt. Wat waren je overwegingen daarbij?
“Als een van de personages toevallig LHBTQ was geweest, had ik het meer aan bod laten komen, maar ik heb daar niet bewust naar gezocht. De podcast gaat al over een heel specifiek thema en ik wilde het niet nog verder inkaderen. Ik vond identificatie heel erg belangrijk. Ik wilde dat luisteraars zich in iedereen konden verplaatsen. Al kan dat natuurlijk ook als je een aflevering over LHBTQ’s maakt.”

Waarvan akte, met Anoniem Intiem trok je immers ook een breed publiek. Denk je dat de suïcidale gedachten van LHBTQ personen in grote lijnen verschillen van die van mensen die dat niet zijn?
“Dat denk ik eigenlijk niet. De eenzaamheid die je ervaart als je suïcidaal bent is heel universeel. Het gevoel buiten de samenleving te staan, wat veel mensen hebben die suïcidaal zijn, is dat denk ik ook. Misschien dat bij sommige LHBTQ’s het identiteitsvraagstuk meer ten grondslag ligt aan hun suïcidaliteit dan bij anderen.”

Speelde jouw homoseksualiteit een grote rol bij je suïcidale gevoelens?
“Het was er zeker een onderdeel van, maar niet de enige reden. Dat geldt denk ik voor iedereen, het is een opeenstapeling van factoren, in mijn geval denk ik onder meer perfectionisme, 21bewijsdrang, zorgen over de zin van het bestaan. Maar wat het meest overheerste was dat ik me anders, minder en niet begrepen voelde, en dat geldt misschien wel voor de meeste mensen met suïcidale gevoelens. Ik heb geprobeerd dat aan de hand van mijn eigen verhaal in de podcast te verwerken. Ik blijf het wel schokkend vinden als je de cijfers ziet, dat het onder LHBTQ’s zoveel voorkomt. Ik zie mezelf daar nog wel een keer iets anders over maken.”

Heb je je interviewkandidaten gevraagd bepaalde dingen bewust niet te noemen?
“Methodes om uit het leven te stappen. Een medewerker van 113 raadde me aan dat niet te laten horen, omdat het luisteraars op ideeën zou kunnen brengen. Dat gesprek heb ik ook verwerkt in de podcast, helemaal aan het begin, om aan te geven waarom dat onderwerp nooit aan bod komt.”

En de kwestie zelfmoord of zelfdoding? Ik spreek zelf bewust over zelfdoding, omdat ik wil benadrukken dat mijn moeder hoofdzakelijk het slachtoffer is van haar situatie, niet de dader.
“Ik vind zelfmoord ook een lastig woord. Waar mogelijk heb ik het weggeknipt. Ik heb erop gelet het te vermijden, omdat ik weet dat het met name veel nabestaanden een wrang of naar gevoel kan geven. Het criminaliseert de daad, terwijl het dat niet is. 113 spreekt overigens wel over ‘zelfmoord’, omdat daar het meest op wordt gezocht. In hun geval is het daarom verstandig dat woord te gebruiken.”

Was er een aflevering die je bijzonder zwaar vond om te maken?
“De scène in de eerste aflevering, waarin ik mijn ouders vertel over mijn worsteling met suïcidale gevoelens, was een van de zwaarste dingen die ik ooit heb gedaan.”

Moeilijker dan een coming-out, of is die er nooit geweest?
“Jawel, en het was goed vergelijkbaar. Mijn moeder trok de vergelijking ook. Ik weet nog als de dag van gisteren hoe het destijds voor mij was om haar te vertellen dat ik op mannen val. Ik kreeg het nauwelijks mijn strot uit. Ik voelde een brok in m’n keel, enorme buikpijn, zweet dat me uitbrak, een hoge hartslag. Dat was nu precies zo. Met een goede koptelefoon op hoor je mijn hart bonken. Ook de gesprekken met de nabestaanden waren heel aangrijpend. Neem Jacqueline en Kommer, die hun zoon Paul zijn verloren aan suïcide. Dat zijn zulke lieve mensen, met wie ik nog steeds af en toe contact heb.”

Wat maakte die gesprekken zwaar voor je?
“Dat ik heel erg hun pijn voelde, maar ook dat ik bepaalde elementen in hun verhalen herkende. Ik dacht vaak: dit gaat ook over mij. Paul, bijvoorbeeld, was een muzikant die zich nooit genoeg voelde. Hij was altijd onzeker, zocht veel bevestiging van buitenaf. Dat heb ik ook heel lang gehad, gelukkig steeds minder. Ik heb vaak gedacht: maak ik deze podcast omdat ik iets wil betekenen in de levens van mensen, of doe ik dit alleen maar om te scoren en gewaardeerd te worden? Uiteindelijk is het een mix denk ik.”

“Niet iedereen is met woorden te redden, maar praten over zelfdoding kán levensreddend zijn”

Wat deed je voor jezelf om het maakproces dragelijk te maken?
“Ik heb er de tijd voor genomen en het gecombineerd met andere, lichtere werkzaamheden. Ook deed ik veel aan lichamelijke beweging: yoga, zwemmen, wandelen in de natuur. Ik heb daarbij geprobeerd hier en daar in mijn interviews de lach op te zoeken. Ton, bijvoorbeeld, die zijn moeder verloor aan zelfdoding, geeft de nodige lucht aan de podcast. Ik heb ook geprobeerd in de podcast een aantal praktische elementen te verwerken. Hoe je erover kunt praten, wat je kunt doen, dat maakt het iets minder zwaar. Wat vond jij de moeilijkste aflevering om te luisteren?”
Precies die aflevering, waarin je onderzocht hoe we kunnen leren praten over zelfdoding.
“Waarom?”
Tijdens het luisteren vroeg ik mezelf ineens af: had ik iets anders kunnen doen? Vlak voor haar overlijden verzonk mijn moeder in een soort apathie en ben ik weleens tegen haar uitgevallen. Ze heeft de laatste weken van haar leven nagenoeg aan één stuk door in bed gelegen. Ik vroeg me na die aflevering ineens af of ik níét boos had mogen worden. Een goede vriendin van me, die tevens psycholoog is, zei me dat het goed was dat ik tegen haar was uitgevallen. Het was immers een logische reactie, die ik mijn moeder niet had moeten onthouden. Ze zei dat ze mij misschien een menselijke reactie had proberen te ontlokken, een andere dan medelijden, op de enige manier die ze daar nog toe zag.
“Ik kan me voorstellen dat jij bij die aflevering ook dacht: jullie hebben makkelijk praten. Het is rete-ingewikkeld om iemand die suïcidaal is te bereiken.”
Dat is het zeker. Mijn moeder lag erbij als een uitgewrongen vaatdoek. Wat is de grootste les die jij daarin geleerd hebt?
“Dat je niet zozeer bezig moet zijn met welke vraag je het beste kunt stellen. Verkramp niet. Het is prima om je emoties uit te spreken, bijvoorbeeld dat het je bang maakt wanneer je het idee hebt dat een naaste mogelijk uit het leven wil stappen. Vertel wat je daarbij voelt, dat kan maken dat die ander warmte of begrip voelt en wat meer van zichzelf laat zien. Maar stel jezelf niet centraal, het draait uiteindelijk om de ander. Luister vooral en oordeel niet. Het is niet makkelijk om er een gesprek over te voeren, terwijl ik nota bene zelf die gevoelens heb gehad – misschien maakt dat het soms júíst lastiger. Een gesprek over zelfdoding confronteert je ook met je eigen gevoelens over doodgaan. De dood houden we het liefst op een zo groot mogelijke afstand. Dat is echt iets van onze moderne westerse cultuur. Ik denk dat het goed is om de dood wat dichterbij te brengen. Dat dat het leven makkelijker kan maken. Daarbij realiseer ik me terdege dat het soms onmogelijk is om iemand te bereiken. Niet iedereen is met woorden te redden, maar praten over zelfdoding kán levensreddend zijn.”

Wat is een van de belangrijkste lessen die deze podcast je op persoonlijk vlak heeft geleerd?
“Dat ik niet onzeker hoef te zijn over of ik wel van waarde ben op deze wereld. Door alle reacties, maar ook door de gesprekken die ik voerde voor de podcast. Dat ik niet langer hoef te twijfelen aan mezelf, of ik wel van betekenis ben in de levens van anderen. Daar twijfelde ik al veel minder over, maar daar heeft deze podcast definitief een einde aan gemaakt. Ik heb mezelf zo blootgegeven dat er een last van mijn schouders is gevallen. Ik kan me bijna niets meer bedenken waar ik niet open over zou durven zijn. Mijn brein vult zich nu steeds meer met positieve gedachten over mezelf. Ik was laatst in Londen en heb daar voor het eerst sinds heel lange tijd zo hard en zorgeloos staan dansen. Ik leef nu meer in het moment en het lukt me beter daarvan te genieten. Het is bevrijdend geweest.”

Verstrikt van Maarten Dallinga is te beluisteren via alle podcastplatforms, zoals Spotify en Apple Podcasts, en via www.maartendallinga.nl.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in Winq #102. Bestel hier de hele editie.

Wie meer informatie zoekt, vragen heeft of wil praten over depressie of suïcide kan 24/7 terecht bij Stichting 113 Zelfmoordpreventie, via 0900-0113 of www.113.nl.