“Ik wil het hebben over homofobie binnen de islam, zonder te stigmatiseren”

In de documentaire Het M-woord onderzoekt journalist Haroon Ali (38) hoe moslims in Nederland anno 2022 omgaan met de lhbtq-gemeenschap. “Het maakproces was erg uitdagend: veel mensen durfden zich niet aan dit onderwerp te branden.”

Rond zijn elfde werd het voor Haroon Ali duidelijk: hij valt op mannen. Pas tien jaar later, vlak nadat hij op zichzelf ging wonen en financieel onafhankelijk was, durfde hij daar openlijk voor uit te komen. Gelijktijdig brak hij met de islam, in de veronderstelling dat zijn geloof en zijn homoseksualiteit niet samengingen.

“Onder mijn vrienden op de middelbare school – van wie er veel een Turkse of Marokkaanse achtergrond hadden – was gay zijn not done. Islamitische queer rolmodellen had ik niet en bij mijn Pakistaanse vader bestond geen ruimte om kritische vragen te stellen over de islam. Ik móést van alles, maar mocht niets bevragen of uitdagen. Daardoor heb ik destijds een radicale keuze gemaakt.”

Bijna achttien jaar later verkent Ali in de documentaire Het M-woord hoe islamitische gemeenschappen in Nederland tegenwoordig omgaan met seksuele diversiteit en genderdiversiteit. Hij spreekt met prominente stemmen in het debat, gaat langs bij slachtoffers van anti-homogeweld en bezoekt queer moslims die hun plek opeisen binnen de islam.

Vond je het spannend met dit hete hangijzer aan de slag te gaan?
“In eerste instantie niet. Ik heb al veel stukken en een boek geschreven over dit onderwerp. Deze documentaire voelde voor mij als een logische volgende stap. Pas toen we mensen gingen vragen of ze er op camera met mij over wilden praten werd duidelijk hoe gevoelig het onderwerp ligt, in alle hoeken van de samenleving. Het was denk ik het makkelijkst geweest een docu te vullen met witte mensen die over deze kwestie spreken, maar ik wilde juist vooral moslims en Marokkaanse Nederlanders aan het woord laten.”

Waren die bereid mee te werken?
“Praktiserende jonge moslims die over hun kijk op de queergemeenschap wilden vertellen bleken nauwelijks te vinden. Een voorbeeld: we gingen in Osdorp de straat op in de hoop met moslimjongens te spreken, maar op het moment dat ze het woord ‘homo’ hoorden, doken ze weg. Alsof alleen al de associatie met het onderwerp hen gay maakte.”

Was het makkelijker queer moslims te vinden die met je in gesprek wilden?
“Niet bepaald. Bijvoorbeeld omdat ze nog niet helemaal uit de kast waren, of vreesden voor de reacties wanneer ze mee zouden werken aan een documentaire van de publieke omroep. Ik had verwacht door mijn islamitische achtergrond het voordeel van de twijfel te krijgen, maar velen waren bang dat ze deel uit zouden maken van een programma waarin de islam gebasht ging worden. Dat heb ik nooit gedaan – niet in mijn stukken, noch in mijn boek –, maar zodra ik zei te willen praten over homofobie binnen de islam, werden mensen wantrouwig. Het maakproces was erg uitdagend. Over hoe het er achter de schermen aan toeging zou ik zo nog een documentaire kunnen maken.”

Wat was je missie met Het M-woord?
“Op een respectvolle manier de pijnpunten van deze kwestie bespreken, zónder hele groepen te stigmatiseren. Het is hoog tijd voor een genuanceerd, constructief gesprek, maar veel mensen zijn bang zich aan dit onderwerp te branden – wat voor mij juist extra de urgentie van deze documentaire bewijst.”

Ben je bang voor boze reacties?
“Laat ik het zo zeggen: ik maak Het M-woord niet om veren in mijn reet te krijgen, maar om iets los te maken. Naar mijn idee hebben we een respectvolle, gebalanceerde documentaire neergezet waarin we vooral zaken bevragen in plaats van dingen stellen. Ik spreek met mensen uit het hele spectrum: van een Arabische trans vrouw tot een homoman die zich kritisch uitlaat over de moslimgemeenschap. Hopelijk kunnen kijkers zo zelf een genuanceerde mening vormen. Ongetwijfeld worden bepaalde mensen pissig. Het debat over deze kwestie is zo gepolariseerd geworden. Veel mensen houden daarom liever hun mond of bedekken alles met de mantel der liefde."

Je vernoemde je documentaire naar een uitspraak van tv-recensent Arjen Fortuin, die meende dat talkshow M worstelde met ‘het M-woord’, door in een gesprek over homofoob geweld om de achtergrond van de daders heen te draaien. Is het van belang die achtergrond te benoemen?
“De paar onderzoeken naar geweld jegens de lhbtq-gemeenschap tonen hooguit een lichte oververtegenwoordiging van jonge, mannelijke daders met een niet-Westerse achtergrond. Tegelijkertijd geven slachtoffers van homofoob geweld vaak aan dat daders een islamitische achtergrond hebben. Veel progressieve, witte Nederlanders durven dit niet te benoemen uit angst te worden uitgemaakt voor islamofoob. Daardoor worden veel belangrijke vragen niet gesteld.”

Zoals?
“In welke wijken komen deze problemen voor? Hoe kunnen we ze voorkomen? Wie zijn de daders en wat drijft hen? Hoe kun je zorgen dat iemand die homofoob geweld pleegt dat geen tweede keer doet? Moet je daders in de gevangenis zetten of is het effectiever hun een taakstraf te geven? Doordat de politie en veel politici hier geen actie op ondernemen, zoeken veel mensen – waaronder ook witte homomannen – hun heil bij rechts of zelfs extreemrechts. Door de problemen in bepaalde culturele of religieuze gemeenschappen helemaal niet te benoemen, voed je juist dat mensen gaan generaliseren.”

In welke mate speelt religie een rol bij dat homofobe geweld?
“In veel gevallen wordt er binnen islamitische gemeenschappen helemaal níét gesproken over homoseksualiteit. Kijkend naar de gesprekken die ik voerde voor Het M-woord denk ik dat het probleem eerder schuilt in een bekrompen beeld van mannelijkheid en wat een man hoort te zijn. Datzelfde denkbeeld leidt tot transfobie en seksisme. Een bepaalde culturele of religieuze bagage zou hierbij een rol in kunnen spelen, maar in welke mate is lastig te zeggen. Daar zou meer academisch onderzoek naar gedaan moeten worden.”

Welke hoofdvraag heb je willen beantwoorden met Het M-woord?
"Waarom er zo’n spanningsveld is tussen de lhbti-gemeenschap en de moslimgemeenschap en hoe we die twee dichter bij elkaar kunnen brengen. Hoe we over en weer begrip kunnen kweken, dus ook vanuit lhbti’ers naar moslims toe. Ik hoop dat queer moslims die nu nog aarzelen hun verhaal te delen zich door deze documentaire gesterkt voelen om als rolmodel naar buiten te treden, mits hun situatie dat toelaat.”

Werd je op enig punt verrast tijdens het maakproces?
“Ik stond te kijken van de queer moslims die hun verhaal met mij deelden. Zij namen echt de regie over wat het voor hen betekent moslim te zijn. Ze laten zich niet wegjagen uit de islam en laten anderen niet voor hen bepalen wat het betekent om een goede moslim te zijn. Ik hoop dat die beweging groter wordt en doorzet.”

Het M-woord is op donderdag 19 mei om 20.20 uur te zien bij de NTR op NPO 3. Na afloop schuift Haroon Ali aan in een gelegenheidstalkshow over het onderwerp, gepresenteerd door Karim Amghar.

Coverbeeld: Cas Jansen